Conlanger

pittmirg

...czyli obiecany już dość dawno wątek, a w nim prastare bluźniercze odrażające tajemnice rańskiej składni.

Po zaszpanowaniu łaciną - jakoś w tym przypadku wybitnie NMSP - nabiciu piany i generalnym ulżeniu sobie mogę przejść do konkretów. Będę tu opisywał poszczególne obszary bez specjalnej sensownej kolejności; zastanawiam się, czy dawać do tego glosy, czy sobie odpuścić, nie wiem, jak chcecie. W każdym razie dzisiaj nie mam już siły.

Zdania proste

W stwierdzeniach, które nie zawierają czasownika posiłkowego, typowym szykiem zdania przechodniego jest SVO:

Tĕ ludĕ kupujum nu karwum. „Ludzie kupują krowę”
Woon nüne wide jeeçh. „On go teraz widzi.”

Podmiot zazwyczaj występuje, cóż, w mianowniku, natomiast dopełnienie bliższe w bierniku, który jest zastępowany przez dopełniacz przy zaprzeczeniu czasownika.
Zaimki osobowe w zasadzie nie różnią się pod tym względem od rzeczowników (jeszcze w średniorańskim sprawa była bardziej skomplikowana), ale zaimek zwrotny sä zachowuje się inaczej i przeważnie zajmuje pozycję gdzieś przed czasownikiem.

Tĕ ploytce sä lubjum. „Rodzice się kochają.”

W przypadku zdań nieprzechodnich częstsze jest SV, choć szyk zdania jest tu w relatywnie większym stopniu ustalany pragmatycznie. Całkiem często nieokreślony, niebędący tematem podmiot jest w efekcie umieszczany po czasowniku.

Tăn muoz tau jide. „Idzie tu ten facet.” SV
Poodla nås jidese jen muoz. „Koło nas szedł mężczyzna.” VS

Zależnie od dialektu, gdy szyk VS prowadziłby do pozycji czasownika na początku zdania, możliwe jest uzupełnienie takiego zdania przysłówkiem takim jak tom:

Tom sum nĕ lude. „Są (tam) jacyś ludzie.”

Czasowniki posiłkowe przejawiają w rańskim tendencję do wysyłania formy nieosobowej czasownika głównego na koniec zdania, co jest wyraźnym nawiązaniem do okolicznych dialektów germańskich. Czynią to niejako z różną siłą: klitykowe postacie czasowników boyt i jimete są skorelowane ze zwykłym szykiem SVO, który może ulec zmianie na SOV gdy czasownik jest w fokusie kontrastywnym.

Wommaim kupona zajp. “(Oni) kupili mydło.”
Wommaim tăn zajp kupona. „Oni kupili to mydło (a nie sprzedali go).”

Gdy te dwa czasowniki posiłkowe występują w swojej pełnej formie, typowym szykiem jest SOV. Zwykle oznacza to, że zdanie jest objęte fokusem prawdziwościwym (ang. truth value focus):

Wone mäjum zajp kupona. „Przecież kupili mydło (mylisz się sugerując, jakoby tego zaniechali).”

Jeżeli w zdaniu jest inny czasownik posiłkowy, taki jak wykładnik trybu przypuszczającego bai, forma przyszła bunde, czasowniki modalne jak moyc „móc”, dezyderatywne chötete „chcieć” – nieco upraszczając i generalizując możemy powiedzieć, że domyślnym szykiem jest SOV, chyba że dopełnienie bliższe jest w fokusie kontrastywnym.

Noy nelädzujim tau jaunka nait. “Nie jesteśmy w stanie znaleźć chłopca.”
Jå chöcum pait piwa! „Chcę pić piwo!”

W przypadku czasowników właśnie omówionej grupy szyk częstokroć pozostaje stosunkowo labilny.
Została do omówienia ostatnia grupa czasowników posiłkowych: mianowicie, te z nich, które wymagają rozszerzenia bezokolicznika partykułą bĕ. Należy do nich müslete, tu: „zamierzać”. W ich przypadku SOV jest w zasadzie obligatoryjne i nie ma opcji przesunięcia dopełnienia bliższego na koniec zdania.

Jånk müsle nĕ caudne rece bĕ gadete. „J. zamierza gadać dziwne rzeczy.”

Tylko jedna forma czasownika może z zasady zajmować pozycję na końcu zdania, tak więc jeżeli występuje więcej niż jeden czasownik posiłkowy, szyk zdania przybiera postać S Pos Pos O V(bezok).

Wäse mäjum kåtjidan mözona to sröbite. „Wszyscy razem byli w stanie to zrobić.”
Tĕ dauke bundum chötete nĕ wungre kräste. „Dziewczyny będą chciały kraść węgorze.”

Dopełnienie dalsze występuje w celowniku, jeśli chodzi o zaimki, natomiast w przypadku rzeczowników w późnorańskim dopełnienia w celowniku obserwuje się wyłącznie wśród rzeczowników osobowych, ale nawet tam są wypierane przez wyrażenie przyimkowe däl + dopełniacz. W dialekcie północnym zaimkowe dopełnienie dalsze z reguły poprzedza dopełnienie bliższe.

Tă famile då mai jaiçh. „Rodzina mi je da.”

W dialekcie południowym występuje szyk odwrotny, jak w niemieckim:

Tă familje då jaiçh mai.

Jak widać czasem nie mogę się za cholerę zdecydować... Natomiast dopełnienie dalsze będące wyrażeniem przyimkowym zachowuje się z grubsza jak okoliczniki.

Okoliczniki zazwyczaj pojawiają się na końcu zdania lub na początku, gdy są stopikalizowane. Jednakże, zwłaszcza krótkie jedno- lub dwusylabowe przysłówki mają pod tym względem b. dużo swobody, tak że zjawiają się również przed osobową formą czasownika albo przed dopełnieniem bliższym. Jeżeli na skutek obecności czasownika posiłkowego główny czasownik ląduje na końcu zdania w postaci imiesłowu czy bezokolicznika, krótkich okoliczników na ogół już po nim się nie stawia – z wyjątkiem niektórych sytuacji, gdy są „fokusowane” – natomiast te dłuższe wciąż mogą po nim następować na zasadzie tzw. heavy movement.

Zdania z orzeczeniem imiennym mają w późnorańskim prawie zawsze schemat Podmiot Łącznik Orzecznik. Jako że orzecznik jest w mianowniku, podobnie jak podmiot zdania, szyk wyrazowy jest istotny w rozróżnieniu tych dwóch części zdania.

Anna jis ji måt. „Anna jest jej matką.”

Topikalizacja

Topikalizacją skutkuje kilka różnych transformacji, takich jak przesunięcie wyrazu na początek zdania/„uprzednienie” (fronting), pasywizacja i dyslokacja lewostronna (left-dislocation).

Uprzednienie:

dopełnienie bliższe

Jånk mo möjau poolbrata widana. “Jasiu widział mojego przyrodniego brata.”
Möjau poolbrata mo Jånk widana. “Mojego przyrodniego brata Jasiu widział.”

Warto zauważyć, że czasownik musi przeskoczyć w lewo, za dopełnienie.
dopełnienie dalsze

Woon’s dål mai to. „Dał mi to.”
Mäne woon's dål to. „Mnie to dał.”

Klitykowy zaimek w celowniku musi być, jak widać, zastąpiony przez pełną, emfatyczną formę.

Podczas gdy w XX-wiecznym rańskim klitykowa forma czasownika boyt służąca do tworzenia czasu przeszłego I generalnie dołącza się do podmiotu nawet, gdy poprzedza go dopelnienie dalsze czy okolicznik, dla średniorańskiego charakterystyczna jest składnia taka jak w poniższych przykładach, gdzie zredukowany czasownik posiłkowy zajmuje 2-gą pozycję w zdaniu:

Mäne’s woon to daal.
Mäne’s daal woon to.
okolicznik:

Tĕ süne bundum jaim reec wup tum pölu. „Synowie im powiedzą o tym polu.”
Wup tum pölu tĕ süne bundum jaim reec. „O tym polu synowie im powiedzą.”

Pasywizacja:

Tăn päs saiden grüze wåse dete. „Ten pies dzisiaj gryzie wasze dzieci.”
Wåse dete sä saiden stå grüzona cors tau päsa. „Wasze dzieci gryzie dzisiaj ten pies. / Wasze dzieci są dzisiaj gryzione przez tego psa.”

Dyslokacja:

Topikalizowany rzeczownik zostaje przesunięty za lewą krawędź zdania, opatrzony znacznikiem tematu i zastąpiony zaimkami osobowymi w danym zdaniu:

Kåk ric Marten, nüne nedå jeeçh. „Co do Marcina, nie ma go w tym momencie.”
Kåric Marten, nüne nedå jeeçh.
Ric Marten, nüne nedå jeeçh.

Topikalizacja czasownika polega na dyslokacji jego formy bezokolicznikowej, która jest w związku z tym dublowana przez formę osobową w zdaniu:

Kåric jeste, woommo pant pundau jablau sjedona. „Jeść, zjadł 5 funtów jabłek.”

W najbliższym czasie planuję wrzucić coś więcej o fokusie, o zdaniach z przeczeniem i pytających, o zdaniach egzystencjalnych.

Czy są jakieś pytania?

Zostawiam was na razie z piosenką Erdbeermund zespołu In Extremo :p

Vilén · Gość

Ładny sposób na lansowanie się swoją Wyjebaną w Kosmos Znajomością Łaciny i Wybitnie Naukową Terminologią Lingwistyczną.

A na poważnie, widzę bardzo profesjonalne potraktowanie tematu, tak trzymać.

pittmirg

Nie mam na razie czasu, żeby dużo majstrować przy rańskim i doszlifowywać szczegóły, więc dzisiaj postnę co nieco o zdaniach egzystencjalnych, jako że temat mam już trochę opisany z przykładami.

Konstrukcje egzystencjalne

Obok konstrukcji z czasownikiem boyt „być” występuje druga, z czasownikiem dåt „dać”. Ten pierwszy częstokroć łączy się z przysłówkiem tau lub tom, gdy dane zdanie nie zawiera innego okolicznika. Omawiane dwie struktury nie są całkowicie wzajemnie wymienne, jako że czasownik dåt użyty egzystencjalnie sugeruje przejściowość, tymczasowość, często w odniesieniu do dostępności czegoś w danym momencie.
Czasownik boyt łączy się z rzeczownikiem w mianowniku, podczas gdy dåt z rzeczownikiem w bierniku.

Då-lĕ nĕ jabla? „Są jabłka? Macie jabłka?”

Z drugiej strony:

Jäle jis zlota wo seem mönte? „Czy jest w tej monecie złoto?”

Wona mo mai ricona ric tom sum nĕ gore woysse kok tai. „Powiedziała mi, że są i wyższe góry niż te tutaj.”

Ponadto, tylko czasownik boyt stosuje się z zaimkami 1-ej i 2-ej osoby, zaś przysłowne zaimki wskazujące tau i tom nie są w takich zdaniach wykorzystywane jako zwykłe wypełniacze, a tylko gdy chce się rzeczywiście podkreślić, że ktoś z rozmawiających znajduje się w takim, a nie innym miejscu.

Jå jims! „Jestem!”
*Då mĕ.

Tau jims jå. „Jestem tutaj”.
Jå’s boyl w’tum säde. „Byłem w ogrodzie”.

Por.

Wo tum lese då nau jilina. „Jest (znajdzie się) w lesie jeleń (w tej chwili).”
Wo tum lese jis jĕn jilin. „W lesie jest (żyje) jeleń.”

W czasie przeszłym I (z prasł. perfectum) nijaka forma czasownika dåt występuje przeważnie wraz z zaimkiem wypełniającym je, który w poniższym przykładzie przyjmuje na siebie enklitykową zredukowaną formę czasownika posiłkowego.

Je’s dala disänt ludai. „Było dziesięciu ludzi.”

Postać då nie zależy od liczby, jest pospolita w kontekstach przyszłych, mimo istnienia oddzielnego wyrażenia bunde dåt, które jest jednak rzadziej spotykane. Analogicznie, w czasie przeszłym, ’s dala łączy się z rzeczownikami w dowolnej liczbie. Jak już powiedziano wcześniej, rzeczownik w tej konstrukcji egzystencjalnej pełni funkcję dopełnienia bliższego czasownika dåt i musi być w związku z tym w bierniku.

Zdania przeczące

Nieco inne reguły znajdują zastosowanie, jeśli chodzi o zdania z przeczeniem. Tutaj konstrukcja z dåt jest dopuszczalna – w różnym stopniu w różnych dialektach – również w połączeniu z zaimkiem 1-ej lub 2-ej osoby. W większości obszarów jej użyciem rządzą prawa podobne do tych sankcjonujących ją w zdaniach twierdzących, bywa jednakże, że ulega ono rozszerzeniu aż do całkowitego zastąpienia struktury z boyt.

Koode wönes’m wartile, je’s juze nedala me. „Gdy wrócili, mnie już nie było./nie zastali mię.”

pittmirg

Negacja orzeczenia

W czasie nieprzeszłym i preteritum negację wyraża przedrostek ne- po prostu dodawany do formy osobowej czasownika w danym zdaniu, przy czym szyk zdania nie ulega w zasadzie zmianie.
Istnieją od tej reguły pojedyńcze wyjątki, przede wszystkim czasownik boyt w czasie nieprzeszłym, w przypadku którego rdzeń zlewa się z prefiksem. Ewentualne dopełnienie bliższe w bierniku musi zmienić przypadek na dopełniacz.

Jånk nekrädĕ jaich wungrau. „Jasiu nie kradnie ich węgorzy”

Zredukowany czasownik posiłkowy w czasie przeszłym I pozostawia negację głównemu czasownikowi zdania, jak w poniższych przykładach:

Jaiçh doyc’s büla toode wo Gartce. „Ich córka była wtedy w Garzu.”
Jaiçh doyc’s nebüla toode wo Gartce. „Ich córki nie było wtedy w Garzu.”

Gdy zdanie objęte jest fokusem prawdziwościwym, czy też gdy czasownik posiłkowy występuje w swojej pełnej formie,

Anna nees ji måt büla. „Anna nie była jej matką”
Kåkneloyle, neeste-lĕ toy löde Henrikau widele? „Cześć, nie widzieliście łodzi Henrików?”

Te same zasady znajdują zastosowanie dla rańskiego retrospektywnego czasownika posiłkowego typu „mieć”:

Naiçhtamo tom nebüta. „Nikt tam nie był.”
Jå nemåm jeeçh tau wosklädona. „Ja go tutaj nie wyłożyłem.”
Tă komisjoon nemå jeem swölona. „Komisja mu nie pozwoliła.”

/Jak widać na przykładach, ta' jak w polskim, zaimki przeczące muszą zgadzać się z czasownikiem pw. polarności gramatycznej./

Czasowniki posiłkowe przyszły i warunkowy nigdy nie pozwalają głównemu czasownikowi na przechwycenie wykładnika przeczenia. W tym drugim przypadku składnia jest tu odmienna niż w przypadku dużych języków słowiańskich takich jak polski i rosyjski:

Wona nibai tau sröbila. „Ona by tego nie zrobiła.”
Ĕ woy nebundite kuroy zbäjete wup tum, cas’s büwila! „A wy nie będziecie, kurwa, plotkować o tym, co się stało!”

Inne czasowniki posiłkowe zwykle same biorą prefiks negacji, chociaż czasami można zanegować zamiast tego główny czasownik, co jednak daje inne znaczenie. Szczególnie dobrze to widać na przykładzie czasowników modalnych.

Tăn stårk neçhöte să nama sjät, tĕ såstje saukna bĕ priwizte. „Stary nie chce jechać z nami [dwoma], żeby przywieźć te niemieckie tkaniny.”
Wone mogum neplüwete. „Oni mogą nie pływać.” (gdyby przemieścić prefiks na czasownik modalny, zdanie znaczyłoby oczywiście: „Oni nie mogą pływać.”)

W przypadku rozszerzonego bezolicznika, morfem negacji zawsze łączy się z cząstką bĕ. Zależnie od dialektu daje to allomorfy neb i nib.

Nib boyt gloydna to nemå bĕ reec bĕ boyt gladna. „Nie być głodnym, to nie znaczy być szczęśliwym.”

Jeszcze macie przykład z atrybutywnym zaimkiem przeczącym:

Dåd-mo nizodnau tjämina nedjignuta. „Dziadek nie podniósł żadnego kamienia.”

Zastanawiałem się, czy nie pobawić się w zrobienie z tego czegoś w stylu negatywnego rodzajnika nieokreślonego, ale na razie niechaj se bedzie ta' jak jest.