Conlanger

Hapana Mtu

Mam bardzo ambitny plan, żeby jak najszybciej połatać wszystkie białe plamy na językowej mapie Odprysku (a właściwie Pokosty) i wtedy poczuć się jak prawdziwy pan sytuacji (bo na razie się nie poczuwam).

W związku z tym w ramach hiundajskiej rodziny językowej prezentuję język hiundajski wraz z językiem starohiundajskim.

Starohiundajski – za okres istnienia j.starohiundajskiego przyjmuje się lata od wynalezienia pisma (200), do zdobycia przez Wajtułów miasta warownego Rekain (starohiund. Рекаін, dziś Рйха [wixa] w Wajtulii) w roku 929. Zaprezentowana poniżej odmiana języka to tzw. hiundajski klasyczny, którym posługiwano się w największym mieście półwyspu, Milenie i w którym powstawało większość ówczesnej literatury hiundajskiej.
Nim zacznę, jeszcze jedna uwaga - szyk zdania to SOV.

I. Głoski

Аа [a], Ее [ε], Іі [ i], Оо [ɔ], Уу [ u], Єє [ε:], Өө [ɔ:],
Аі аі [ai], Еі еі [εi], Оі оі [ɔi], Уі уі [ui], Єі єі [ε:i], Өі өі [ɔ:i],
Ау ау [au], Еу еу [eu], Іу іу [iu], Оу оу[ɔu], Єу єу [ε:u], Өу өу [ɔ:u],
Тт [t], Дд [d], Чч [k], Гг [g], Пп [p], Бб [ b], Сс [s], Зз [z], Тс тс [ʦ], Тз тз [ʣ], Лл [l], Рр [r], Мм [m], Нн [n],

II. Rzeczowniki
Mają trzy rodzaje (męski, żeński i nijaki), trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga) oraz pięć przypadków.

Główne końcówki męskie to -ес, -ед, -еіс, -еід, -оч, -оіч, -аг, -аіг, -ас, -аіс,
інтеіс „nagana”
өудбеід „adwokat”
пітсоч „brud”
тсоіч „całus”
оісаіг „drobnostka”
патаіс „efekt”

Główne końcówki żeńskie: -а, -аі, -ау, -ан, -аін, -аун, -ет, -еіт, -еут, -і, -ін, -іун,
добаін „forsa“
гаі „gałązka“
бетсіулет „honor“
соба „izba“
тогаін „jajko“
течіун „krowa“

Główne końcówki nijakie: -ø, -ем, -еім, -емом, -есат,
леп (końcówka zerowa) „lud“
селідемом „łagodność“
баугем „masło“
научлеім „naszyjnik“
чорлаітесат „ograniczenie“

Liczba podwójna
1. W rodzaju męskim posiada jednakową końcówkę –а(і)на.
інтеіс „nagana”, інтаіна „dwie nagany”
өудбеід „adwokat”, өудбаіна „dwaj adwokaci”
пітсоч „brud”, пітсана „dwa brudy”
тсоіч „całus”, тсаіна „dwa całusy”
оісаіг „drobnostka”, оісаіна „dwie drobnostki”
патаіс „efekt”, патаіна „dwa efekty”

2. W rodzaju żeńskim należy końcówkę –на do formy liczby pojedynczej.
гаі „gałązka“, гаіна „dwie gałązki“
соба „izba“, собана „dwie izby“
тогаін „jajko“, тогаінна „dwa jajka“
течіун „krowa“, течіунна „dwie krowy“

3. Do rzeczowników nijakich z końcówką zerową dodajemy на lub ма, do zakończonych na -ем, -еім, -емом dodajemy –ма, końcówkę -есат zmieniamy zaś na –есна.
леп „lud“, лепна „dwa ludy“
научлеім „naszyjnik“, научлеімма „dwa naszyjniki“
чорлаітесат „ograniczenie“, чорлаітесна „dwa ograniczenia“

Liczba mnoga
1. W większości przypadków tworzy się ją przez dodanie spółgłoski -р do końcówki (jeśli końcówka kończy się spółgłoską, to tę spółgłoskę należy usunąć) lub dodanie -ор do wyrazów zakończonych końcówką zerową. Dodatkowo ostatnia spółgłoska rdzenia ulega geminizacji.
інтеіс „nagana”, інтаіна „nagany”
өудбеід „adwokat”, өудбеір „adwokaci”
пітсоч „brud”, пітссор „brudy”
тсоіч „całus”, тсоір „całusy”
оісаіг „drobnostka”, оіссаір „drobnostki”
патаіс „efekt”, паттаір „efekty”
гаі „gałązka“, гаір „gałązki“
соба „izba“, соббар „izby“
тогаін „jajko“, тоггаір „jajka“
течіун „krowa“, теччіур „krowy“
леп „lud“, леппор „ludy“
научлеім „naszyjnik“, научлеір „naszyjniki“

2. Rzeczowniki zakończone na –емом mają w l.mn. końcówkę -еммур, zaś zakończone na –есат końcówkę –ессур.
чорлаітесат „ograniczenie“, чорлаітессур „ograniczenia“

Deklinacja
Przypadków jest pięć: mianownik, biernik, narzędnik, komitatyw i dopełniacz.

I Deklinacja – r. męski (sg – du - pl)
Nom. оісаіг – оісаіна - оіссаір
Acc. оісаі – оісаін - оіссаі
Ins. оісуі – оісаіну - оіссаіну
Com. оісє – оісаіну - оіссаір
Gen. оісам – оісаін - оіссаін

II Deklinacja – r. żeński (sg – du - pl)
Nom. тогаін - тогаінна - тоггаір
Acc. того - тогаінан - тоггаі
Ins. того - тогаінну - тоггаіну
Com. того - тогаінну - тоггаір
Gen. тогам - тогаінан - тоггаін

II Deklinacja – r. niaki (sg – du - pl)
Nom. научлеім- научлеімма - научлеір
Acc. научло- научлеіман - научлеі
Ins. научло- научлеімму - научлеіну
Com. научло- научлеімму - научлеір
Gen. научлам- научлеіман - научлеін

III Deklinacja – nijakie z końcówką -есат (sg – du - pl)
Nom. чорлаітесат – чорлаітесна - чорлаітессур
Acc. чорлаітеса – чорлаітесан – чорлаітессу
Ins. чорлаітесуі – чорлаітесну - чорлаітессурну
Com. чорлаітесє – чорлаітесну - чорлаітессур
Gen. чорлаітесам – чорлаітесан - чорлаітессун

III. Przymiotnik i przysłówek
Przymiotnik stoi zwykle po rzeczowniku; jest on odmienną częścią mowy – posiada tak jak rzeczownik 5 przypadków, 3 liczby oraz 3 rodzaje, przy czym formy nijakie i męskie przymiotnika mają taką samą postać.

W rodzaju żeńskim przymiotniki mogą posiadać dokładnie takie końcówki, jak rzeczowniki, a więc -а, -аі, -ау, -ан, -аін, -аун, -ет, -еіт, -еут, -і, -ін, -іун.
W rodz. męskim i nijakim zasadniczo przymiotnikom żeńskim zakończonym na -а, -аі, -ау odpowiada końcówka -ес, zakończonym na -ан, -аін, -аун, odpowiada -ед, zakończonym na -ет, -еіт, -еут, odpowiada -аг, zaś zakończonym na -і, -ін, -іун odpowiada –оч.

np.
батарсі „odważna”, батарсоч „odważny, odważne”,
тсаулаітаі „tchórzliwa”, тсаулаітес „tchórzliwy, tchórzliwe”,
россеіт „zła”, россаг „zły, złe”

W odmianie przymiotniki zachowują się tak jak rzeczowniki.

Przysłówek
Jest nieodmienny. Tworzy się go dodając –а do męsko-nijakiej formy przymiotnika.
батарсоча „odważnie”,
тсаулаітеса „tchórzliwie”,
россага „źle”

IV. Zaimki osobowe
у - ja
па - ty
еі - on
аіа - ona
уі - ono
на – my dwaj/dwie/dwoje
га - wy dwaj/dwie/dwoje
аіа - oni, one dwaj/dwie/dwoje
ма - my
ба - wy
аір - oni, one

V. Czasownik
W starohiundajskim mamy dwa typy czasowników – czynny (dla opisania czynności) i stanowy (oddający stan, proces). Różnią się one odmianą oraz tym, że dopełnienie w zdaniu czynnym wyraża biernik, zaś w stanowym – dopełniacz. Końcówki bezokoliczników czasowników czynnych to –ом, -он, stanowych –ес.

аідімес „myśleć”
соічес „wiedzieć”
бугөітес „widzieć”
бугөітон „patrzeć”
дечом „bić”
дріучон „dawać”

Czas teraźniejszo - przyszły – wyraża czynność wykonywaną w danym momencie lub zaplanowaną na przyszłość
przykładowa odmiana: аідімес „myśleć” i бугөітон „patrzeć”
у аідімема, бугөіта
па аідімеч, бугөітор
еі аідіме, бугөіто
аіа аідіме, бугөіто
уі аідіме, бугөіто
на аідімеіс, бугөітоі
га аідімеч, бугөітор
аіа аідімеіс, бугөітоі
ма аідімета, бугөітома
ба аідімеч, бугөітор
аір аідімена, бугөітаір

Czas przeszły
у аідіміма, бугөітау
па аідіміч, бугөітур
еі аідімі, бугөіту
аіа аідімі, бугөіту
уі аідімі, бугөіту
на аідімєіс, бугөітуі
га аідіміч, бугөітур
аіа аідімєіс, бугөітуі
ма аідіміта, бугөітума
ба аідіміч, бугөітур
аір аідіміна, бугөітөр

Czasy ciągłe – wyrażają czynność powtarzalną, zarówno przeszłą (czas ciągły przeszły), jak i teraźniejszo-przyszłą (czas ciągły teraźniejszo-przyszły). Składają się z podmiotu w narzędniku, posiłkowej partykuły оч(о) i czasownika w odpowiednim czasie.
Poniżej odmiana w czasie ciągłym teraźniejszo-przyszłym.
өу оч аідімема, очо бугөіта
пау оч аідімеч, очо бугөітор
еід оч аідіме, очо бугөіто
аіда оч аідіме, очо бугөіто
уда оч аідіме, очо бугөіто
нада оч аідімеіс, очо бугөітоі
гада оч аідімеч, очо бугөітор
ода оч аідімеіс, очо бугөітоі
мада оч аідімета, очо бугөітома
бада оч аідімеч, очо бугөітор
арда оч аідімена, очо бугөітаір

Tryb rozkazujący – w drugiej osobie wszystkich liczb ma końcówkę -ө, w pozostałych osobach tworzy go partykuła та i forma osobowa czasu teraźniejszego (czas. stanowe) lub bezokolicznik (czas. czynne).
у та аідімема, та бугөітон
па аідімө, бугөітө
еі та аідіме, та бугөітон
аіа та аідіме, та бугөітон
уі та аідіме, та бугөітон
на та аідімеіс, та бугөітон
га аідімө, бугөітө
аіа та аідімеіс, та бугөітон
ма та аідімета, та бугөітон
ба аідімө, бугөітө
аір та аідімена, та бугөітон

Tryb życzący – używany przy składaniu życzeń. Od rozkazującego różni się jedynie partykułą чіна (zamiast та).
траібі та аідіме „niech świat myśli” (rozkaz)
траібі чіна аідіме „niech świat myśli”(w kontekście: „życzę ci, aby świat wokół ciebie myślał, żebyś był zdrowy, żebyś se znalazł żonę…”)

Pytania – proste pytania są tworzone przez intonację.
танаіс течо дечо „król krowę bije”
¿танаіс течо дечо? „król krowę bije?”

jeśli w zdaniu występuje zaimek pytający, zwykle stoi na początku
¿чө танаіс дечо? „co bije król?”
¿чө танаіс но? „co robi (czynnie) król?”
¿чө танаіс не? „co robi (stanowo) król?”
¿сеін течо дечо? „kto krowę bije?”

VI. Tak i nie
tak - ба
nie - оча

VII. Za Janka Gorenca
1. чаі [kai]
2. дус [dus]
3, точс [tɔks]
4, тє [tε:]
5. дөі [dɔ:i]
6. міс [mis]
7. наіс [nais]
8. чор [kɔr]
9. бінт [bint]
10. ареу [arεu]

Transkrypcja łacińska (dyftongów nie podaję)
Аа/Aa, Ее/Ee, Іі/Ii, Оо/Oo, Уу/Uu, Єє/Ēē, Өө/Ōō,
Тт/Tt, Дд/Dd, Чч/Cc, Гг/Gg, Пп/Pp, Бб/Bb, Сс/Ss, Зз/Zz, Тс тс/Ts ts, Тз тз/Tz tz, Лл/Ll, Рр/Rr, Мм/Mm, Нн/Nn,

Hapana Mtu

Dalszy rozwój
Już pod koniec epoki starożytnej widoczne były w j.hiundajskim tendencje do zaniku liczby podwójnej, upraszczania odmiany, palatalizacji [k] i [g] oraz skracania dyftongów.
соічес „wiedzieć” wymawiano [sɔ:ʧεs] zamiast [sɔikεs]
тогаін „jajko” wymawiano [tɔʤi:n] zamiast[tɔgain]

///Jako dygresja: z czasem – w XIII wieku – literę <ч> zaczęto używać w wielu alfabetach jako [ʧ], zaś dla dźwięku [k] wprowadzono zapis <к>.///

W momencie, gdy w roku 1012 Wajtułowie zajęli Milen, kultura i piśmiennictwo hiundajskie pogrążyły się w głębokim kryzysie. Spowodowało to przyśpieszenie zmian zachodzących w języku. Na bazie mowy potocznej uformowały się cztery główne dialekty – beuski (A), galaicki (B), opoński (C) i felgowy (D).

J. hiundajskiego dialekty beuski (A), galaicki (B), opoński (C) i felgowy (D), j.wajtulski (2), j.klintoński(3), j.koźmiński(4)
Stosunkowo najsilniejszym wpływom j.wajtulskiego podlegał dialekt galaicki, który zatracił całą odmianę rzeczownika, zaś jego system wokaliczny zwężył się do 5 fonemów:
[a]<=[a]
[e]<=[ai, εi, ɔi, ε:i, ɔ:i]
[i ]<=[i, ε, ε:, iu, ui]
[o]<=[au, εu, ε:u, ɔu, ɔ:u]
[u ]<=[u, ɔ, ɔ:]
W dialekcie opońskim zniknęła kategoria liczby, system przypadków ograniczył się do trzech (zanikły biernik i komitatyw), zaś dyftongi dały samogłoski długie (pozostałe samogłoski pozostały bez zmian).
[i:]<=[ai, εi, ɔi, ε:i, ɔ:i]
[ε:]<=[iu, ui]
[ɔ:]<=[au, εu, ε:u, ɔu, ɔ:u]
Najmniejszym zmianom uległ dialekt felgowy (używany na wyspie Feldze, która nie dostała się pod władania Wajtułów) – stracił liczbę podwójną, a samogłoski długie uległy skróceniu i podwyższeniu, zachował jednak pełną deklinację i kompletny zestaw dyftongów.
[ei, oi] <= [ε:i, ɔ:i]
[eu, ou] <= [ε:u, ɔ:u]
[e, o] <= [ε:, ɔ:]

Nas jednak najbardziej interesują zmiany w dialekcie beuskim.
1. Fonetyka
а) Likwidacja dyftongów Vi
аі [ai]=> е [ε]
еі оі [εi, ɔi] => і [ i]
уі [ui]=> оі[oɪ]
єі өі [ε:i, ɔ:i] => єі өі [i:]
i jej następstwa:
е [ε] => е [e]
і [i]=> і [ɪ]

starohiun. дураіс [durais] „łódka” => beus. дурес [durεs]
starohiun. бєічеід [bε:ikεid] „stolarz” => beus. бєічід [bi:ʧid]
starohiun. пітсоч [pitsɔk] „brud” => beus. пітсоч [pɪtsɔk]

b) inne zmiany w systemie wokalicznym:
оу [ɔu] => о [o]
өу [ɔ:u] => ю [u:]
starohiun. моупаіс [mɔupais] „nietoperz” => beus. мопес [mopεs]

c) spirantyzacja [p] [t] [k] po dyftongach typu Vu, wprowadzenie nowych liter ф [f], ћ [θ], х [x]
starohiun. гобреут [gɔbrεut] „miecz” => beus. гобреућ [gɔbrεuθ]
starohiun. єучоч [ε:ukɔk] „sowa” => beus. єухоч [ε:uxɔk]
starohiun. даупа [daupa] „ryjówka” => beus. дауфа [daufa]

z czasem do alfabetu dodano znaki ї [ɪ] ь [ε] и[i:]
пітсоч => пїтсоч
дурес => дурьс
бєічід => бичід

2. gramatyka
Pojawiła się tendencja do zmiany szyku zdania na SVO. Zanikły liczba podwójna i mnoga (np. дїріс oznacza „kwiat” i „kwiaty”), pozostawiając jednak po sobie pewne ślady, np.
неума „ręka”
неумана „para rąk”
ауфіч „człowiek”
ауфір „ludzie, ludzkość”
Takie pary funkcjonują jako dwa osobne leksemy, pochodzące jednak od wspólnego rdzenia.
Z odmiany zaniknął komitatyw, zastąpiony przez przyimek дь (od starohiund. даіноча „razem”) + biernik.
np. дь наухло „z naszyjnikiem”, дь чолітеса „z ograniczeniem” (klasyczny komitatyw: научло, чорлітесє)

Około roku 1400 w południowej i środkowej części półwyspu nastała odwilż – wpływ Wajtułów na te tereny systematycznie spadał przez poprzednie dziesięciolecia, aż wreszcie, przy cichym wsparciu Karii i jawnej pomocy sułtanatu Korsarii (obu tym państwom bardzo zależało na osłabieniu Wajtułów), wzniecono udane powstanie i proklamowano niepodległe państwo Hiundajów, w którego skład weszły tereny beuskie (wraz z kuńską ludnością wschodniej Kozmy) i część terenów galaickich, a następnie także wyspa Felga.
W roku 1405 koronowany został pierwszy król hiundajski, Gaurig (Гауріг), zwany później Gaurigiem Pierwszym lub Gaurigiem Krzywonosym.
W tym nowym państwie dominującą pozycję zajął dialekt beuski, jednak systematyczny napływ na tereny beuskie (zwane „Ziemią Wyczekaną”) hiundajskich osadników z północy (zarówno z terenów państwa hiundajskiego, jak i z ziem podległych wciąż Wajtułom) spowodował szereg dalszych zmian i powstanie języka średniohiundajksiego.

Średniohiundajksi
1. Zanik iloczasu i jego konsekwencje.
и [i:] => и [i]
і [i ] => і [ɪ]
ї [ɪ] => ї [ə]
ө [ɔ:] => ө [ɒ]
є [ε:] => є [εɪ]
єу [ε:u] => єу [εju]
ю [u:] => ю [u]
у [u] => у [ʉ]

beus. єучох [ε:uxɔk] „sowa” => średnihiun. єухок [εjuxɔk]
besu. бичід [bi:ʧid] „stolarz” => średnihiun. бичід [viʧɪd]
beus. дурес [durεs] „łódka” => średniohiun. дурес [ðʉrεs]

2. Likwidacja dyftongów typu Vu
ау [au] => а [ʌ] => ъ [ʌ]
еу [εu] => е [ɶ]
іу [iu] => іу [y] => ү [y]

beus. гобреућ [gɔbrεuθ] „miecz” => średniohiun. гобрећ [γɔbrɶθ] „broń”
beus. дауфа [daufa] „ryjówka” => średniohiun. дъфа [ðʌfa]
beus. ліухин [liuxi:n] „czerwony” => *[lyxin] => średniohiun. лүхисонна [lyxisonna] „milicjant” (osobnicy, którzy pilnowali porządku w miastach państwa hiundajskiego nosili charakterystyczne, czerwone kapelusze; w języku średniohiundajskim na określenie koloru czerwonego przyjęła się nazwa лихен [lixen], pochodząca z dialektu galaickiego).

3. Nienotowana w piśmie spirantyzacja nagłosowych [b] [v] [d] (przykłady: patrz wyżej).

4. Uproszczenia grup spółgłoskowych
[cn, sm] => [ss]
[zn, zm] => [zz]
[tsn, tsm] => [sm]
[dzn, dzm] => [zm]
[km, gm] => [m]
[kn, gn] => [n]
[tm, tn] => [pm, pn]
[dm, dn] => [bm, bn]

beus. асмем [asmen] „nagi” => średniohiun. ассем [assen]
beus. їтзнач [ɪdznak] „przygłup” => średniohiun. їзнак [znak]
besu. паудмїн [paudmɪn] „miednica” => średniohiun. пъбмїн [pʌbmən] „wanna”

5. Szyk zdania SVO zdobywa monopol.

6. Znika odmiana rzeczowników i przymiotników przez przypadki.

7. Czasownik ma jedną formę osobową w czasie przeszłym i jedną w teraźniejszo–przyszłym. Przykładowo odmiana ъдімес „myśleć” (stanowy).
на ъдіме – myślę, myślimy
га ъдіме – myślisz, myślicie
лін ъдіме – on myśli, oni myślą
гън ъдіме– ona myśli, one myślą
гүн ъдіме - ono myśli, one myślą

на ъдімі – myślałem (-am, -om), myśleliśmy (-ałyśmy)
га ъдімі – myślałeś (-aś, -oś), myśleliście (-ałyście)
лін ъдімі – on myślał, oni myśleli
гън ъдімі– ona myślała, one myślały
гүн ъдімі - ono myślało, one myślały

Szczęśliwe lata „Ziemi Wyczekanej” trwały mniej-więcej do roku 1572, kiedy przy cichym wsparciu Karii i jawnej pomocy sułtanatu Korsarii (obu tym państwom bardzo zależało na osłabieniu Hiundajów) państwo hiundajskie rozpadło się najpierw na dwa, potem trzy, aż wreszcie na cztery samodzielne księstwa (Mileńsko-Beuskie, Felgowe, Galaickie i Dzarówne). Łup szybko został podzielony pomiędzy sąsiadów (Korsaryjsczyków, Karów i Wajtułów – każdy wyznaczył sobie strefę wpływów i podjudzał „swoje” księstewko przeciw innym). W tej formie Hiundajowie funkcjonowali do roku 1713, kiedy władca księstwa Galaickiego ogłosił oficjalnie chęć połączenia swojego państwa z Wajtulią. Księcia obalono i połączono się z powrotem z Milenem tworząc Zjednoczone Księstwo Hiundajów. W 1714 do ZKH dołączyło księstwo Dzarówni, w 1723 Wojewódzwo Galaicko-Opońskie (oderwane od Wajtulii rok wcześniej na drodze powstania), w 1725 Księstwo Felgowe, zaś w 1768 Województow Tylnoopońskie (obejmujące resztkę niewynarodowionych ziem hiundajskich, jakie należały wtedy jeszcze do Wajtulii). W czterechsetną rocznicę koronowania pierwszego nowożytnego króla Hiundajów ZKH przemianowano z księstwa ponownie na królestwo.
Rok 1805 uznaje się umownie za początek epoki nowohiundajskiej.

Hapana Mtu

Hiundajski (współczesny) – język używany przez Hiundajów na Półwyspie Hiundajskim. Posiada szyk zdania SVO. Wywodzi się z języka starohiundajskiego. W ostatnich trzech stuleciach wielokrotnie podejmowano próby wprowadzenia do niego elementów starohiundajskich lub/i wprowadzenia użycia klasycznego hiundajskiego przy ważniejszych uroczystościach państwowych. Próby te jednak się nie powiodły.

I. Głoski
Аа [a], Ее [e, ɶ], Ьь [ε], Оо [o, ɔ], Ии [ i], Іі [ɪ], Її [ə], Өө [ɒ], Юю [ u], Уу [ʉ], Ъъ [ʌ], Үү [y],
Оі оі [oɪ], Єє [εɪ],
Бб [b, v], Дд [d, ð], Гг [g, γ], Пп [p], Тт [t], Кк [k], Фф [f], Ћћ [θ], Хх [x], Чч [ʧ], Сс [s], Зз [z], Тс тс[ts], Тз тз[dz], Јј [j], Рр [r], Лл [l], Мм [m], Нн [n], Жж [ʒ], Шш [ʃ], Џџ [ʤ], Вв [v],

Litery б, д, г czyta się jak [v] [ð] [γ] zawsze w nagłosie przed samogłoską.
Litery ж, ш, џ, в występują tylko w wyrazach obcych.

II. Rzeczownik i przymiotnik
Przymiotnik stoi po rzeczowniku. Dawniej posiadały kategorie przypadku i liczby z czasem jednak zatraciły je. Zanikowi uległa też kategoria rodzaju, zastąpiona przez rodzaj naturalny, sygnalizowany jedynie formą zaimka 3.os. – tj. jeżeli mówimy o kobiecie/kobietach, używamy zaimka гън „ona, one”, jeżeli o mężczyznach – лін „on, oni”, kiedy indziej – гүн ”ono, one”.

III. Zaimki osobowe
на – ja, my
га – ty, wy
лін – on, oni
гън – ona, one
гүн - ono, one

III. Czasownik
Istnieją dwa typy czasowników – czynny (bezokolicznik na -он) i stanowy (bezokolicznik na -ес). Odmiana w czasach teraźniejszo-przyszłym i przeszłym nie uległa zmianie od średniohiundajskiej:

W czasie teraź.-przysz. czasownik stanowy kończy się na –е, czynny na –о.
на пьндоте „ja śpię” (z tar. опндота [ɔpn̝dɔta] „spać”)
лін лахо „on gryzie” (z wajt. лӑхинӑ [υaxina] „chrupać”)
W czasie przeszłym czasownik stanowy kończy się na –і, czynny na –у.
на пьндоті „ja spałem”
лін лаху „on gryzł”
Czasy ciągłe tworzy podmiot+ оч [oʧ]+forma osobowa właściwego czasu .
на оч пьндоте „ja sypiam”
лін оч лаху „on gryzał”
Tryb rozkazujący w drugiej osobie ma końcówkę –ър, w pozostałych przypadkach składa się z podmiotu+ньј+bezok.
пьндотър! „śpij!”
лін ньј лахон „niech gryzie”
Kiedyś istniał też tryb życzeniowy, ale w toku rozwoju języka zrównał się z rozkazującym.

Pytania
Przez intonację.
Тан деко теч „król bije krowę”
¿Тан деко теч? „król bije krowę?”

jeśli w zdaniu występuje zaimek pytający, zwykle stoi na początku
¿чө тан деко? „co bije król?”
¿чө тан но? „co robi (czynnie) król?”
¿чө тан не? „co robi (stanowo) król?”
¿си деко теч? „kto bije krowę?”

IV. Tak i nie
tak - ба
nie - ка

V. Za Janka Gorenca
1. чи [ʧi]
2. дус [ðʉs]
3, тос [tɔs]
4, тє [tεɪ]
5. ди [ði]
6. міс [mɪs]
7. ніст [nɪst]
8. чо [ʧɔ]
9. біт [bɪt]
10. аре [arɶ]

Transkrypcja łacińska
Аа/Aa, Ее/Ee, Ьь/Õõ, Оо/Oo, Ии/Yy, Іі/Ii, Її/Ïï, Өө/Öö, Юю/Üü, Уу/Uu, Ъъ/Ää, Үү/Ŷŷ,
Оі оі/Oi oi, Єє/Ēē
Бб/Bb, Дд/Dd, Гг/Gg, Пп/Pp, Тт/Tt, Кк/Kk, Фф/Ff, Ћћ/Þþ, Хх/Xx, Чч/Cc, Сс/Ss, Зз/Zz, Тс тс/Ts ts, Тз тз/Tz tz, Јј/Jj, Рр/Rr, Лл/Ll, Мм/Mm, Нн/Nn, Жж/Ww, Шш/Hh, Џџ/Qq, Вв/Vv,

Kwadracik

Ładne. Osobiście jestem jednak większym fanem dyftongizacji niż monoftongizacji :P