Conlanger

Viego

Czas się przekonać, co wyszło z pięciu miesięcy pracy (od września 2010).

0. Zacznijmy od wiadomości podstawowych.
Ipelsu Erfelane (język erfelański, erfelane - przymiotnik w rodzaju nijakim od słowa erfela - refleksja, zastanowienie) jest językiem aglutynacyjnym o (z dwoma małymi wyjątkami, z czego jednym umownym) swobodnym szyku zdania (za oficjalny jest jednak uznawany SVO), morfosyntaktycznie zaliczany do języków trójdzielnych (przyznam się, ta cecha weszła w późniejszym czasie, na samym początku był nominatywno-akuzatywnym, nie ogarniałem jeszcze ergatywności i trójdzielności).
W pierwotnym założeniu Erfelane miało być, kiedyś takie określenie gdzieś tu padło, "auxlangiem dla conworldu" (dlatego dopuszcza tyle alofonów). Sam conworld praktycznie żywcem wyjęty z science-fiction.

1. Sposób zapisu oraz wymowy
Erfelane ma własne pismo, jednak może również być zapisywany alfabetem łacińskim (pismo istnieje, ale czcionka jako taka nie jest gotowa, na forum i tak się niewiele przyda).
Jest 29 liter.

litera-----głoska-----alofony --------------------------przykład
Aa----------[a]----------[ɐ] [ɑ]-------------------- amate - deszcz
Bb----------[b ]------------------------------------- bilya - księga
Cc----------[t͡ʃ]----------[ʈ͡ʂ]---------------------- cestem - ciąć
Dd----------[d]------------------------------------ daner - dzień (jasna połowa doby)
Ee----------[ɛ]----------[æ] [ɜ] [ e]------------- ensima - pomysł
Ff----------[f]----------[ɸ]------------------------- fazya - twarz
Gg----------[g]------------------------------------ gimiq - kryształ
Xx----------[ɣ]------------------------------------ xevme - lód
Hh----------[x]----------[χ] [ħ] [h]-------------- hatem - mieć
Ii----------[i ]-------------------------------------- ivan - śnieg
Jj----------[d͡ʒ]----------[ɖ͡ʐ]--------------------- jewer - łuk
Kk----------[k]----------------------------------- kogil - myśl
Ll----------[l]----------[ɭ] [ɫ]--------------------- lukar - światło
Mm----------[m]----------[ɱ]------------------- missa - woda
Nn----------[n]----------[ɳ][ɲ]*----------------- navalum - leżeć
Oo----------[ɔ]----------[o]--------------------- oym - oko
Pp----------[p]---------------------------------- playnar - płomień
Qq----------[q]--------------------------------- qalatem - tworzyć
Rr----------[ɾ]----------[r] [ɽ] [ʀ]-------------- remple - jabłko
Ss----------[s]--------------------------------- sem - być
Šš----------[ʃ]----------[ʂ]--------------------- šanet - liść
Tt----------[t]----------------------------------- tyale - słońce
Ŧŧ----------[θ]---------------------------------- ŧeylin - niebo
Uu----------[u ]----------[ʉ] [ɯ]--------------- uftah - skrzydło
Vv----------[v]----------[β]-------------------- vilosaya - prędkość (wielkość fizyczna)
Ww----------[w]-------------------------------- wakardem - rozumieć
Yy----------[j]---------------------------------- yapse - człowiek (ogólnie istota myśląca)
Zz----------[z]---------------------------------- zaego - ogień
Žž----------[ʒ]----------[ʐ]--------------------- žoret - dzień, doba

* tylko przed [i] lub [j]

Dyftongi: aw [aw], ew [ɛw], iw [iw], ow [ɔw], ay [aj], ey [ɛj], oy [ɔj], uy [uj] - występują tylko przed spółgłoskami:
iwa [i.wa] - jeden, ale iwvemso [iw.vɛm.sɔ] - wszechświat
Gdy półsamogłoska występuje przed samogłoską (nie ma kombinacji yi czy wu), łączy się właśnie z nią w dyftong wstępujący (jak w podanym słowie iwa). Nie będę ich wymieniał, bo to dokładne odwrotności już podanych.
Nie ma więc dyftongów zapisywanych dwoma samogłoskami - taka zbitka jest zawsze wymawiana jako dwie równorzędne samogłoski. Litery i oraz u nigdy nie odpowiadają półsamogłoskom zapisywanym jako y [j] oraz w [w]. Rozróżnia się więc np:
kwerem ['kwɛ.ɾɛm] (słyszeć) - Merkuer [mɛɾ.ku.'ɛɾ] (Merkury).
**

Występuje iloczas, dłuższe samogłoski oznacza się przez ich duplikację.

Model sylaby dla słów rodzimych to (C)(C)V(C)(C). Jak dotąd nie ma wyrazów z czterema spółgłoskami obok siebie (jest natomiast z trzema, remple - jabłko)

Nie występuje koło siebie dźwięczna i bezdźwięczna (w dowolnej kolejności) tego samego typu, q nigdy się nie pojawia przed i czy y.

Akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę rdzenia wyrazowego. W przypadku wyrazów złożonych z kilku rdzeni akcent główny pada na ostatnią sylabę pierwszego, pozostałe mają akcent poboczny (o ile nie są jednosylabowe) na tej samej zasadzie. W tabeli z literami podkreśliłem akcentowane sylaby w tych wyrazach, w których nie pada on na ostatnią (wszystkie te są czasownikami). W nazwie języka akcent wygląda następująco: Ipelsu Erfelane.

2. Być albo...
Zanim podam najistotniejsze wiadomości o czasownikach oraz rzeczownikach, zaimki osobowe oraz trzy najważniejsze czasowniki, które wykształciły sobie własną, nieregularną odmianę.

ja - yo
ty - taw
on - ar
ona - ara
ono - aru
my ekskluzywne (my, ale bez ciebie) - nahi
my inkluzywne (my wraz z tobą) - nasi
wy - suy
oni/one - aroy (rodzaj w liczbie mnogiej rozróżniają jedynie rzeczowniki)

Jak wspomniałem, Erfelane ma tylko 3 czasowniki nieregularne: sem (być), hatem (mieć), faxem (robić).

być - sem

yo seo
taw set
ar/ara/aru ser
nahi samaŧ
suy son
aroy suru

mieć - hatem
yo hao
taw hat
ar/ara/aru her
nahi hamaŧ
suy haton
aroy haru

robić - faxem
yo faxo
taw faxt
ar/ara/aru faxar
nahi faxeŧ
suy faxton
aroy faxter

Czasowniki w bezokoliczniku są zakończone na -em (przechodnie oraz sem) lub -um (nieprzechodnie). Końcówka bezokolicznika nie ma wpływu na odmianę***.

Czasownik sem zachowuje się zawsze jak przechodni (tj. nie wymusza użycia intranzytywu), dopełnienie bliższe może być wyrażone mianownikiem zamiast biernikiem, jeśli jest rzeczownikiem własnym.
Czasownik hatem jest przechodni, jak wskazuje jego końcówka.

3. Czasowniki i rzeczowniki - wstęp
Czasowniki podlegają odmianie przez osoby i liczby, 4 formy czasowo-aspektowe (przeszły oraz przyszły dokonane i niedokonane, można też utworzyć bezosobową i bezczasową formę dokonaną potrzebną do niektórych konstrukcji), 4 tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający wolny oraz przypuszczający miniony), 4 strony (czynna, bierna, zwrotna, wzajemna), można utworzyć dwa różne imiesłowy przymiotnikowe (czynny i bierny) oraz rzeczownikowy. Z czasownikami związane są formuły czasownikowe (4-5) - pod tym pojęciem zostały zebrane cechy, które choć nie są ze sobą zbytnio związane, realizowane są tą samą konstrukcją - odpowiednią partykułą. W tej kategorii znajduje się m.in. pytanie i przeczenie.

Rzeczowniki mają przypisany domyślny rodzaj (który może ulec zmianie w procesach słowotwórczych oraz czasem w odpowiednim kontekście), odmieniają się przez dwie liczby (pojedynczą i mnogą, zerowa jest realizowana poprzez konstrukcje w pojedynczej) oraz 10 przypadków (dokładne funkcje podam w najbliższym czasie): Mianownik/Nominativus, Biernik/Accusativus, Intranzytyw/Intransitivus, Dopełniacz/Genetivus, Celownik/Dativus, Posesyw/Possesivus, Narzędnik/Instrumentalis, Substantyw/?****, Powodnik/Casualis, Wołacz/Vocativus.

Na pozostałe części mowy przyjdzie jeszcze czas.

Jak na razie nie podaję więcej słownictwa, bo nie umieściłem jeszcze regularnej odmiany czasowników.
P.S. Słowo yapse oznacza dowolną istotę myślącą, tłumaczone może to być jako po prostu człowiek.
Na przedstawiciela gatunku Homo sapiens sapiens jest jednak określenie haddam (od imienia Adam - mitycznego przepraszam założyciela rasy ludzkiej). To dla tych, których to zastanawiało.
_____________________________________________

**Nie jestem pewien, czy jeśli te wszystkie dyftongi zawierają półsamogłoski (a nie ma typowo dwusamogłoskowych), powinno to być opisywane koniecznie jako dyftong czy może raczej jako zwykła kombinacja półsamogłoska-samogłoska. Jeszcze nie do końca pojąłem kwestię dyftongów.

***Jest jednak możliwe, że pogłębię podział między czasownikami przechodnimi i nieprzechodnimi, wprowadzając dla tych drugich inną odmianę osobową (żeby można było odróżnić te dwie kategorie gdy np. pewien czasownik ma oba warianty). Mam ją nawet gotową na wszelki wypadek, obie są jednakowo łatwe.

****Nie znalazłem żadnego przypadku, który by w jak największym stopniu odpowiadał substantywowi, więc jak na razie łacińskiej nazwy brak.

Toivo

varpho

Viego

piaskowy

Feles

Viego

Feles

Toivo

Viego

Instruktyw? Chwilkę...

Toivo

Viego

Nie, nie porzuciłem tego języka. I tak zarejestrowałem się za późno, żeby ktoś zaproponował jego przejęcie, prawda?

4.3 Czaso-aspekty
Czasy nieteraźniejsze są mocno związane z aspektami - aspekty wymuszają dodatkowy podział, same jednak mogą występować bez czasów.
Wyróżniamy na chwilę obecną (ostatnio Erfelane ma tendencje do różnych zmian, ale staram się zbytnio nie szaleć, żeby nie upychać rzeczy bezużytecznych) cztery czaso-aspekty:

a) przeszły niedokonany
rdzeń + /ul/ + odmiana osobowa
Jemy - Trobaŧ -> Jedliśmy - Trobulaŧ

b) przeszły dokonany
rdzeń + /ulis/ + odmiana osobowa
Zjedliśmy - Trobulisaŧ

c) przyszły niedokonany
rdzeń + /on/ + odmiana osobowa
Czytasz - Legri -> Będziesz czytał - Legroni

d) przyszły dokonany
rdzeń + /onez/ + odmiana osobowa
Przeczytasz - Legronezi

e) inne formy:
-- bezokolicznik dokonany
-em -> -izem
-um -> -esum

-- do trybu rozkazującego
dla -em: -iz-
dla -um: -es-

4.4 Tryby
Spośród 4 trybów (de facto 5) prawie każdy ma praktycznie inną metodę jego wyrażania. Jest sufiks dodawany, sufiks zastępujący inne, czasownik posiłkowy oraz para partykuł.

a) tryb rozkazujący
Budowa: rdzeń (ewentualnie interfiks aspektu) + odmiana osobowa trybu rozkazującego (zastępująca standardowe)
Nie odmienia się przez czasy.

l. poj.
1. -ago
2. -yad
3. -appe
l.mn.
1. -ige
2. -yed
3. -appel

Tryb rozkazujący w 1. osobie liczby pojedynczej. Nie pomyliłem się, on tu występuje. Nazwa języka słusznie sugeruje jego użycie. Przy rozważaniu czegoś, zastanawianiu się, wewnętrznym konflikcie, gdy jasno się coś ustali lub próbuje siebie samego przekonać do czegoś (co czasem bywa trudne), używa się właśnie pierwszoosobowego imperatywu.
Często używany w literaturze, gdy przedstawia się myśli danej postaci. Zastępuje się nim także w mowie wewnętrznej wszelkie polecenia formułowane w polskim w drugiej osobie.
W języku mówionym ma to również drugie zastosowanie - wskazuje rozmówcy, że mówiący zrobi co w jego mocy, by wykonać daną czynność.

b) tryb przypuszczający wolny
"Wolny", bo wciąż jest droga wolna, by coś się wydarzyło. Wyraża przypuszczenia, zamierzenia, pragnienia, wszystkie możliwe do zaistnienia.
rdzeń + (odmiana czasowo-aspektowa) + odmiana osobowa + /hez/*
*W 1. os. l. mn. dla czasowników przechodnich h zanika (czyli w skrócie - przed ŧ)

Rextohez per fahezoo - Chciałbym, ale boję się

c) tryb przypuszczający miniony
Wymyśliłem tą nazwę zanim znalazłem, że nazywa się to irrealny. Przypuszczenia dotyczące zdarzeń w przeszłości czy alternatywnego biegu wydarzeń, ogólnie rzeczy nierealne.

odmieniony sem + /hez/ + rdzeń + /ul/

Seohez seqrul - Byłbym pisał

d) Tryb teorii
Zaznacza, że wypowiedź nie jest absolutnym pewnikiem, ale raczej założeniami mówiącego, opartymi na jego wiedzy, czy doświadczeniu, który najczęściej jest pewny swoich słów. Może to dotyczyć teorii naukowych (stąd nazwa), a także codziennych założeń, nie będących całkowicie popartymi, więc zawieszonymi w stanie niepewności. Nie tyczy się tego, co jest nazywane "teorią", a odnosi się do potwierdzonych prawd, chyba że mówi się o tym z pogardą lub istnieje alternatywna teoria.

(/evi/) + wypowiedź + /ishap/
(evi używane głównie w wypowiedziach formalnych czy naukowych, potocznie opuszczane)

(Evi) Iwvemso her tax ernam heynen saneoz ishap. - Wszechświat ma 17 miliardów lat. (nie wiemy tego na pewno, są to aktualne ustalenia, mające pewne poparcie naukowe)

In seqraŧ aynome hažote ishap. – Niczego dziś nie piszemy (z tego, co wiem). <- ja to ostatnio często w szkole słyszę, nie wiem jak wy.

e) Tryb nieświadka / tryb hipotezy
Wyraża dystans do wypowiedzi oraz częściowo brak posiadanych informacji na temat danej czynności/stanu, gdyż najczęściej zostały one zaczerpnięte z innego źródła. Używany również do wyrażenia zwątpienia. Bywa przeciwstawiany trybowi teorii, gdyż w przeciwieństwie do niego wyraża brak lub niewiele informacji na dany temat i może wyrażać zwątpienie.

czasownik (z odmianą czasowo-aspektową i/lub osobową) + /was/
Łącząc tryb przyp. wolny z trybem nieświadka scala się dwa sufiksy w -hewwaz

Ar sulerwas ni Fransiuc. – On podobno był we Francji.

4.5 Strony
To pójdzie z górki. Są cztery: czynna (nic specjalnego), bierna, zwrotna i wzajemna.

a) strona bierna
sem w odpowiedniej formie + imiesłów bierny

imiesłów bierny = rdzeń (+ interfiks aspektu) + /enzo/enza/enze/ (w zależności od rodzaju)

Biklea ser legrenza - Książka jest czytana

Wykonawca czynności w tej konstrukcji jest oznaczony przez przypadek - powodnik.

b) strona zwrotna
zaimek eizer (z nieregularnej formy biernika słowa eize, znaczącego "siebie", własne "ja", można to luźno wiązać z angielskim "self", jednak obejmuje również "mistyczną" koncepcję siebie. Regularna forma biernika istnieje i ma się dobrze)

Cestonezo eizer - Ja się potnę

c) strona wzajemna
zaimek izisu - się (nawzajem)

Malise eizer - On kocha siebie (samego)
Malisel izisu - Oni się kochają (wzajemnie)

4.6 Formy nie będące czasownikami
Imiesłów bierny został opisany.

a) imiesłów czynny
rdzeń + /evid/evda/evde/

Imiesłowy czynny i bierny zachowują się jak przymiotniki.

b) gerundium
bezokolicznik (!) + /axe/
seqrem - pisać
seqremaxe - pisanie

c) rdzeń
Rdzeń jest wykorzystywany luzem jedynie przy słowotwórstwie oraz... przy przeklinaniu z użyciem czasowników.
Dałbym przykład, ale kwestię ustalania słów dla przekleństw wolałem zostawić na późniejszy czas. Po prostu ich jeszcze nie mam, choć to często pierwsze słowa poznawane w danym języku (nie licząc dzieci, które uczą się swojego pierwszego, wtedy mam nadzieję jest to tylko margines).

Następna porcja gramatyki obejmie rzeczowniki. Rodzaj, liczba, przypadki. Nie jest tego dużo, więc dorzucę coś o przymiotniku i przysłówku. Pośpiech jest złym doradcą, czyż nie?

Viego

Wiem, wiem. Ten conlang jest tak tragiczny, że brak na niego słów, czyż nie?

5. Rzeczownik

5.1 Rodzaj
Rzeczownik ma przypisany domyślnie jeden z trzech rodzajów: męski, żeński bądź nijaki. Istnieje zasada przypisywania domyślnego rodzaju dla bytów nieożywionych, ale muszę ją zrewidować, bo zaczęła ostatnio szwankować.
Dlaczego rodzaj jest przypisany domyślnie? Gdyż może on ulec zmianie, by miał cechy innego rodzaju (np. kapelusz męski - kapelusz damski). Przy tworzeniu nowych wyrazów z dwóch rdzeni o różnym rodzaju również może on ulec zmianie, przy łączeniu męskiego z żeńskim najczęściej jest to nijaki, przykład:
espersa (F) + tesah (M) -> espertese (N)
przestrzeń + czas -> czasoprzestrzeń

Każdy rodzaj ma przypisane końcówki, jakie może mieć rzeczownik:
męski: większość spółgłosek, -o
żeński: -a, -i, -al, -il, -im, -in
nijaki: -e, -u

5.2 Liczby
Występują dwie liczby: pojedyncza i mnoga. Zerowa jest realizowana przez formy pojedynczej. Każdy rodzaj ma własny model budowy liczby mnogiej.

r. męski: -oz po spółgłosce, -z po -o
r. żeński: -li w każdym przypadku
r. nijaki: -e dla kończących się na -u, -u dla kończących się na -e

5.3 Przypadki
Dziesięć. Każdy ma dwie wersje przyrostka, VC i CVC (wyjątki: powodnik z dodatkową samogłoską na końcu i wołacz łamiący system). Sufiks z dodatkową spółgłoską jest wykorzystywany, gdy na końcu wyrazu są dwie samogłoski (dwie różne lub długa) bądź ta sama, co pierwsza sufiksu. Przykłady podawane na wyrazach: kezaf (wiatr), osella (gwiazda), ferbe (drzewo) w obu liczbach

a) Mianownik / Nominativus
sufiks: 0
funkcja: agens

kezaf / kezafoz
osella / osellali
ferbe / ferbeu

b) Biernik / Accusativus
sufiks: -er/-xer
funkcja: pacjens

kezafer / kezafozer
osellaer / osellalier
ferbexer / ferbeuxer

c) Intranzytyw / Intransitivus
sufiks: -os/-hos
funkcja: argument zdania nieprzechodniego

kezafos / kezafozos
osellaos / osellalios
ferbeos / ferbeuhos

d) Dopełniacz / Genetivus
sufiks: -if/-kif
funkcja: poboczny wykonawca czynności (av), określenie dopełnienia (bierniejszy byt)

kezafif / kezafozif
osellaif / osellalikif
ferbeif / ferbeukif

e) Celownik / Dativus
sufiks: -uc/-huc
funkcja: kierunek działania, cel, funkcje miejscownika (wraz z przyimkami)

kezafuc / kezafozuc
osellauc / osellaliuc
ferbeuc / ferbeuhuc

f) Posesyw / Possesivus
sufiks: -ap/-map
funkcja: własność, relacja twórca-kreacja, relacje rodzinne i społeczne

kezafap / kezafozap
osellamap / osellaliap
ferbeap / ferbeumap

g) Narzędnik / Instrumentalis
sufiks: -ot/-ŧot
funkcja: użyte narzędzie, po części również sposób wykonania (to wynika z narzędzia)

kezafot / kezafozot
osellaot / osellaliot
ferbeot / ferbeuŧot

h) Substantyw / Exessivus
sufiks: -iz/-niz
funkcja: stan początkowy pacjensa (ef), integralna część (av), pojęcie abstrakcyjne towarzyszące czynności (av), temat rozmowy (tan)

kezafiz / kezafoziz
osellaiz / osellaliniz
ferbeiz / ferbeuniz

i) Powodnik / Casualis
sufiks: -edi/-žedi
funkcja: przyczyna, odpowiednik konstrukcji "przez kogoś / przez coś", wykonawca czynności w stronie biernej

kezafedi / kezafozedi
osellaedi / osellaliedi
ferbežedi / ferbeužedi

j) Wołacz / Vocativus
sufiks: -ye
funkcja: zwrot bezpośredni

kezafye / kezafozye
osellaye / osellaliye
ferbeye / ferbeuye
_________

Przy dopełniaczu i substantywie dałem w nawiasach przyimki, których użycie jest konieczne dla danej funkcji przypadka.
ef - z (skąd)
av - z (wraz z)
tan - o (o kim? o czym?)
Dla miejscownikowych funkcji celownika na razie nie wymieniłem. Trochę ich jest.

6. Przymiotnik
Odmienny przez rodzaje i liczby (w liczbie mnogiej rodzaje się zlewają w jeden). Zawsze stoi przed opisywanym rzeczownikiem, jeśli nie tworzy nazw własnych (typu Rzeczpospolita Polska, Ipelsu Erfelane). Nie odmienia się przez przypadki, jeśli stoi przed rzeczownikiem. Jeśli występuje osobno (rzeczownik jest domyślny, nie musi się pojawić) i przejmuje funkcję pominiętego rzeczownika, odmienia się przez przypadki za niego. Imiesłowy czynny i bierny też mają tą właściwość.

Mają dwa różne sufiksy, -at i -an. Nie różnią się funkcjami.

dla: -at
- r. żeński: -ata
- r. nijaki: -ate
- l. mnoga: atci

stopień wyższy: -at- przechodzi w -arit-
stopień najwyższy: prefiks zen-, przed /l/, /b/ i /p/ przechodzi w zem-, przed /m/ i /n/ skraca się do ze-

dla: -an
- r. żeński: -ana
- r. nijaki: -ane
- l. mnoga: -anji

st. wyższy: -an- -> -arin-
st. najwyższy: jak dla poprzednich

6.2 Przysłówek
Podpunkt nie bez powodu. Przysłówek jest de facto inną formą przymiotnika.

Końcówka -at/-an zmienia się w -end.
stopień wyższy: -end -> -inid
st. najwyższy: jak dla przymiotników

Czyżbym już przedstawił całą gramatykę? Jedyne, co mam (oprócz słownictwa), a nie przedstawiłem to zaimki dzierżawcze, mocno odbiegające od zaimek + końcówka przypadka, jak to się dzieje standardowo, spójniki, przyimki, prefiksy ukierunkowujące czasowniki (jak np. kopać - podkopać [nie zmieniające aspektu]). Liczebniki dałem w innym temacie, alfabet już tu pokazałem, zostanie mi najwyżej poprawienie ewentualnych herezji, jakie tu mogłyby zostać wypatrzone i rozszerzanie słownika do granic moich możliwości. Nie licząc projektu abugidy, który mi się powoli rysuje w głowie.