Conlanger

Hapana Mtu

Ponieważ w ankiecie w temacie o j. zachodniovajtulskim aż 70% społeczności forum (w tym ja, ale mniejsza o to) opowiedziało się (bądź wprost, bądź stwierdzając, że żadna z dotychczasowych wersji im nie odpowiada) za potrzebą wprowadzenie jeszcze jednej odsłony tak dobrze nam znanego j. vajtulskiego, niniejszym spełniam demokratyczną wolę większości.
Przy tej okazji chciałbym zapewnić - to już ostatni język z tej serii. Więcej nie będzie!

Najogólniej vajtulčina jest to swoisty brat języka jidisz, z tym jednak zastrzeżeniem, iż nie jest to judeo-germańszczyzna, lecz vajtuło-słowiańszczyzna.

Historia

Ulica przedstawiona na zdjęciu w alternatywnej historii nazywa się Vajtúlská Ulice, a znajduje się w mieście Zamosť, piątym co do wielkości mieście Rzeszy Wielkomorawskiej. (W naszym świecie jest to [link widoczny dla zalogowanych] w polskim Zamościu).
Miasto Zamosť założone zostało przez kanclerza wielkomorawskiego Jonaša Zamoyskiego, od którego nazwiska wzięło swoją nazwę. Już od samych początków istnienia Zamostia rejon ul. Vajtulskiej przeznaczony był dla szukających schronienia w tolerancyjnej rzeszy Vajtułów, którym nadano pewne przywileje.
Z czasem populacja Vajtułów rozrosła się i pozwolono jej jeszcze na założenie trzech wsi na północy-wschód od miasta. Były to:
*Łapiguz (mor. Lápiguz, vč. Łapiguz)
*Czołki (mor. Čolky, vč. Čołky)
*Borowina Sitaniecka (mor. Sitanecká Borovina, vč. Borovina Sitaniecka)
Z biegiem lat ludność vajtulska uległa częściowej asymilacji językowej i w tych warunkach na drodze mieszania vajtulszczyzny (na początku głównie odmiany wschodniej, później do Zamostia docierali też nieliczni osadnicy zachodniovajtuscy) z otaczającą ją mową Słowian wytworzył się specyficzny język lokalny.
W związku z gwałtownym rozwojem miasta w XIX i XX wieku wsie vajtulskie zostały do niego włączone jako dzielnice.
Z rejonu rynku głównego Vajtuły zostali wysiedlenie dopiero w połowie XX wieku, kiedy władze morawskie postanowiły gruntownie odnowić tę część miasta i zmienić jej charakter z mieszkalnej na publiczną (ostatecznie w kamienicach vajtulskich mamy dziś dwa muzea). Vajtułów z rynku przesiedlono do kamienic w nowo powstałym Osiedlu [link widoczny dla zalogowanych], gdzie zostali oni przemieszani z ludnością morawską. (W naszej historii jest to os. Orzeszkowej.)
Dziś w Łapiguzie znajduje się skansen vajtulski, narodowość vajtulską deklaruje ok. 11 000 mieszkańców Zamostia (3% ogółu populacji), zaś vajtulčiną włada jeszcze ok. 500 osób.

Więcej o samym języku
Vajtulčina przede wszystkim opiera się na dialekcie małomorawskim języka morawskiego, o którym niektórzy lingwiści mówią, iż jest on bardziej podobny do polskiego, niż do morawskiego. Istnieje nawet teoria mówiąca, że dialekt małopolski (używany w okolicach Łodzi i Częstochowy) stanowi przedłużenie d. małomorawskiego (przy czym znów Polacy mówią, że jest odwrotnie). Ponadto okolice Zamostia pierwotnie zamieszkiwane były także przez ludność wschodniosłowiańską, która również pozostawiła na vajtulčinie swój silny, językowy wpływ.
Wszystko to razem czyni vajtulčinę językiem wyjątkowo niekonsekwentnym jak na warunki słowiańskie.

Literatura zamojskovajtulska jest skromna - największą pisarką, której zawdzięczamy obecnie przyjętą kodyfikację języka, była Maria Skubik (1888-1944).

Alfabet - wyprowadzony jest z alfabetu morawskiego, dodatkowo wprowadzono do niego literę ł, zaczerpniętą z sąsiednich alfabetów polskiego i białoruskiego.
Wymowę podaję tylko tam, gdzie różni się ona od słowackiej.
a b c č d ď e é [e] f g h ch i j k l ł [w]* m n ň o ó [o] p r s š t ť u v y z ž
*wymowa ł [w] jest jedną z tych cech dialektu małomorawskiego, która zbliża go do małopolskiego, w opozycji do polskiego, gdzie ł wymawia się [ɫ] i do morawskiego, który ma l.

Parę przykładowych słów pochodzenia rdzennie vajtulskiego
giermek – dziecko
ča(n)ta – cisza
gazda – gospodarz
hejnał - ranek
laňka - dziewczyna
harcovať – walczyć, harcować
fiełd – ziemia
fiuk, fiuňčyk - chłopak
kemiéň – kamień (tutaj przejście a->e tłumaczy się zmieszaniem z vajt. ké)
dóka – kura (i maż ci los, kto to objaśni! Po wschodniemu jest [tʰo:ka], po zachodniemu[tɔga], a tu jeszcze po trzeciemu!)
jucha - owca
juchas – pasterz
morcha - krowa
cirny - czerwony
gary – czarny (forma z.vajt.)
loňka - koń
bigasny - wielki
seziť – paplać, gadać
jół – ścieżka
fisa – chwast
halak – karp
miňky – każdy
tejko, teječko – mleko
tudkovať – dumać, rozmyślać
mašy – inny, drugi
virinka – kłębek
feja, fejka – głowa
zorał – fragment pola (vajt. dzorel „kwadrat”)
pustałka – strach
pustašiť – straszyć
opustašiť se – przestraszyć się
rendny – porządny
šereg – rząd
oršak – kraj, kraina
sivce - serce
čilaž - gwiazda

Deklinacja - nic szczególnego, poniżej parę przykładów:
sg.
M fiuk – hejnał – sivce – laňka - čilaž
D fiuka - hejnała - sivca - laňky - čilaži
C fiuku - hejnału - sivcu - laňke - čilaži
B fiuka - hejnała - sivce - laňku - čilaž
N fiukem - hejnałem - sivcem - laňkou - čilažou
Ms fiuku - hejnału - sivce - laňke - čilaži

pl.
M fiuki – hejnały – sivca – laňky - čilaži
D fiukov - hejnałov - sivc - laňok - čilaži
C fiukom - hejnałom - sivcam - laňkam - čilažam
B fiukov - hejnały - sivca - laňky - čilaži
N fiukami - hejnalami - sivcami - laňkami - čilažami
Ms fiukach - hejnałach - sivcach - laňkach - čilažach

zaimki:
M - ja – ty - ona - on - ono - my - vy - ony
D - ma, meňa – ťa, teba - ju – go, jego - go, jego - nas - vas- ich
C – mne, mi – tebe, ti - jej – mu, jemu - mu, jemu - nam - vam – im
B – ma, meňa – ťa, teba - ju – go, jego - go, jego – nas - vas - ich
N - mnou - tebou - ňou - nim - nim - nami - vami - nimi
Ms – mne - tebe - nej - ňem - ňem - nas - vas – nich

Koniugacja
Bezokoliczniki mogą się kończyć na -ť (byť "być") lub -c (zastukc "zastuknąć").

W czasie teraźniejszym i trybie rozkazującym doszło do procesu redefinicji dwóch typów końcówek, jakie Vajtuły mogli zasłyszeć wokół siebie - te typowe dla zachodniej słowiańszczyzny zaczęły pełnić rolę vajtulskiej koniugacji określone (zovim zorał - nazywam ten fragment pola), zaś wschodnie końcówki przyjęły rolę koniugacji nieokreślonej (zovju zorał - nazywam jakiś fragment pola).
Ponadto tryb rozkazujący może wyrażać celowość (akortila, že chaj zovju zorał "chciała, żebym nazwał(a) jakiś fragment pola').
Odmiana zoviť "nazywać":

ter.ok.
zovim
zoviš
zovi
zovime
zovite
zoviou

ter. nok.
zovju
zoviš
zoviť
zovimo
zovita
zovať

rozk. ok.
chaj zovim
zov
chaj zovi
zovme
zovte
chaj zoviou

rozk. nok.
chaj zovju
zovi
chaj zoviť
zovmo
zovta
chaj zovať

Z kolei w czasie przeszłym rozpleniła się typowa dla tych okolic konstrukcja z użyciem najšlo (<= nadejšlo) + DAT + INF, która całkowicie zdominowała dwie pierwsze osoby gramatyczne. Np. odmiana kupiť "kupić":

1 najšlo mi kupiť
2 najšlo ti kupiť
3 najšlo jej kupiť / kupila
3 najšlo mu kupiť / kupil
3 najšlo mu kupiť / kupilo

1 najšlo nam kupiť
2 najšlo vam kupiť
3 najšlo im kupiť / kupili

Tekst - kolejny kawałek tekstu o stolemach, docelowo dociągnę go do całości.

Vajtulčina
V téj óto viesnike najšlo žyť v ovych časach sépnéj dočke vójta, kterou sebe jédenemu stolému najšlo ulibiť i akortil ju sebe fénšou zrobiť. Slibival, že zagarni dla ju s dengiera najsépše lodi, pelne zagramaničnego tovara, i steti ju pichknéj asoňkou.
Najšlo mu čangiť se vkrouhi vójtovéj zahorody ďokrono u viečera i rannym hejnałem, zahladať skroz vikna ve vnutrenosť hazby, no pustałkal se vnéjsť, prože mog svojou orihašnou arcou hazbu vójta rozlamc.
Raz najšlo mu zňať se na batrosť i pokoušaj hangiec svoj stetiť tak čatnym, coby se go laňke ne najšlo zapustałkať, ňal keriť i naprošať, že chaj vyjdiť k jemu pri éskaťe nad more.
No laňke ohladiv stolema podpartego na dube najšlo semki zakriť i néziť na jego ne akortila.
-Raňše tvojou ne bede, až ne prenésiš tekca s tego hedža za fojakem – najšlo ju skazať ód-tak, coby se od jego odervc.
-Ju-ť – huk stolem.
A adamce uslišav jego hangiec dumali, že to se hermotu najšlo ozvať za borem.
Najšlo mu robotať za bitnou noc v gore pota, prenimaj čerez fojak sosnu po sosne, buk po buke, brozu po broze. Viza chlupotala u jego tolpach, a adamcom, očnuvaj se ze sna, najšlo dumať, že vylev fojaka se bliżiť.
Na svit bitnemu tekcu najšlo byt prenésenym, zaroveň s vrestami i paproťou, a navit z kračkami garych jahod. Tedy stolem zapuk k vikne laňky. Naturalno, choti najšlo mu usilovať zastukc najdelikatnej, spsul zara tabulku i laňke, rosnéj na stolema, ne najšlo akortiť s nim navit seziť.
-Uff! Aka ty nedobra! - vyjuk stolem sapaj od zmučenia.
Dech jego vercil v izbu ak vicher, tak že se v nej zakotlilo, ze sťen najšlo poletliť na zemňu képcom i perevratila se kołybieł s najfiatalšem synkem vójta.
-Meň šalin! - zakrikla rozzłobiena laňka. - A ne erci raňše, až ne znésiš v jednou noc bitnéj téj hedžy, ktera kostel zasłonia.
I najšlo jej zatknc vikno tollovkou, ibo dech orihaš vtiskal se ak vicher do chaty.
Stolemu najšlo zaniať se zara do roboty i koliko u lobe pota, viežlivo, grudka po grudke, kemiéň po kemniu s hedžy najšlo mu snimať i hazať v more.
Tak najšlo mu se za tou robotou zasapať, že s dechu jego povstal orihašny suchy vicher, morovi najšlo se vezdnc i halasom, kterim najšlo vyplinc na polaviane, najšlo dumať, že to ich poslednia chvila se bližiť i že v more potonať zaroveň z loďmi i siťami, kteri sou calim ich omnieniem.
No u hejnała zapoje najšlo zamołčať i uspokóli opienieni faly Baltyka, a stolem, na palcach, potem óblany približil se k chečy* vójtovéj.
-Najšlo mi znésť uže hedžu pro tebe. Hlad, uže slada s ju nema i najšlo mi usipať teba sťah, kterim prejdiš vprost do kostola. Tera musiš uże mojou stať.
I hladal na ju blagalno.
No laňke najšlo odvrotiť se od stolema s pustałkou i skazať: - Ne stanu tvojou, ibo pro teba nomal co mojim braťom ne najšlo pogibnuť dnes u more. A ostatnie... kto vi? - najšlo jej usméchiť se lisicno, ibo akortilala se dalše nad stolemem rozigrivať. - Bede tvojou, sli pogasiš téj nocy minny čilaži. Slišiš, minny. [t.d.n.]

Polski
W tej oto wiosce żyła w owych czasach piękna córka wójta, którą sobie jeden stolem upodobał i pragnął ją pojąć za żonę. Obiecywał, że zagarnie dla niej z morza najpiękniejsze okręty, pełne zagranicznego towaru, i uczyni ją wielką panią.
Włóczył się koło wójtowej zagordy nieraz pod wieczór i wczesnym rankiem, zaglądał przez okna do wnętrza domu, ale bał się wejść, bo mógł swoją potężną osobą dom wójta rozsadzić.
Zdobył się jednak raz na odwagę i usiłując głos swój uczynić tak cichym, aby się go dziewczyna nie przelękła, jął prosić i nakłaniać, by wyszła ku niemu o zmierzchu nad morze.
Ale dziewczyna zobaczywszy stolema wspartego na dębie oczy zakryła i patrzyć na niego nie chciała.
-Prędzej twoją nie będę, aż nie przeniesiesz lasu z tego pagórka za rzeką – powiedziała od tak, aby się od niego odczepić.
-Dobrze – huknął stolem.
A ludzie usłyszawszy jego głos myśleli, że to się grzmot odezwał za borem.
Pracował przez całą noc w pocie czoła, przenosząc przez rzekę sosnę po sośnie, buk po buku, brzozę po brzozie. Woda chlupotała pod jego stopami, a ludzie, budząc się ze snu, myśleli, że wylew rzeki się zbliża.
O świcie cały las był przeniesiony, razem z wrzosami i paprocią, a nawet z krzaczkami czarnych jagód. Wtedy stolem zapukał do okna dziewczyny. Naturalnie, choć starał się zastukać najdelikatniej, stłukł zaraz szybę i dziewczyna, zła na stolema, nie chciała z nim nawet gadać.
-Uff! Jakaś ty niedobra! - wyjąkał stolem sapiąc ze zmęczenia.
Oddech jego wpadł do izby jak wicher, tak iż się w niej zakotłowało, ze ścian pospadały na ziemię obrazki i przewróciła się kołyska z najmłodszym synkiem wójta.
-Idź precz! - zawołała rozgniewana dziewczyna. - A nie przychodź prędzej, aż nie zniesiesz w jedną noc całej tej góry, która kościół zasłania.
I zatknęła okno pierzyną, bo oddech olbrzyma wciskał się jak wicher do chaty.
Stolem zabrał się zaraz do pracy i w pocie czoła, cierpliwie, grudka po grudce, kamień po kamieniu z góry znosił i wrzucał do morza.
Tak się przy taj pracy zasapał, że z oddechu jego powstał wielki suchy wicher, morze się wzdęło i rybacy, którzy wypłynęli na połów, myśleli, że to ich ostatnia chwila się zbliża i że w morzu potoną razem z łodziami i sieciami, które są całym ich dobytkiem.
Ale nad ranem uciszyła się zawieja i uspokoiły spienione fale Bałtyku, a stolem, na palcach, potem zlany przybliżył się do checzy* wójtowej.
-Zniosłem już górę dla ciebie. Spojrzyj, już śladu z niej nie ma i usypałem ci ścieżkę, którą przejdziesz wprost do kościoła. Teraz musisz już moją zostać.
I patrzył na nią błagalnie.
Ale dziewczyna odwróciła się od stolema ze strachem i powiedziała:- Nie zostanę twoją, bo przez ciebie omal że moi bracia nie utonęli dziś na morzu. A zresztą... kto wie? - uśmiechnęła się chytrze, bo się chciała dalej ze stolema naigrywać. - Będę twoją, jeśli pogasisz tej nocy wszystkie gwiazdy. Słyszysz, wszystkie. [c.d.n.]

laszlo

Podobają mi się wszystkie trzy, ale mimo tego domagam się skrzyżowania z toki poną (i językiem kuna)