Conlanger

bandziol20

W skromnej izdebce prof. Matiupkin pieczołowicie przeprowadzał swoje kontrowersyjne eksperymenta. Od dłuższego czasu nie opuszczał laboratorium. W kilku wyselekcjonowanych próbkach badał reakcje morfemów na różne odczyny. Imał się również antymaterii. W wyniku silnego bombardowania cząstkami urojonymi na przetarty kawałek polimeru słowiańskiego udało mu się wytrącić mikrocząsteczkę δ ... Eureka ! - wykrzyknął i zdążył złapać się za serce...

W Hołdzie
Niestrudzonemu Badaczowi,
prof. Anatolijowi Matiupkinowi

Wśród słowiańskich spójników i partykuł wiele miejsca zajmują formy z mikrocząsteczką *-δ-. Ma ona bardzo stare korzenie,
występuje m. in. :
a) w grece : hēdē - już, epeidē - jako
b) w łacinie : quandō - kiedy, kiedyś; de - ale
c) w sanskrycie : tadā - wtedy, yadā, kadā - kiedy, sadā - zawsze

bandziol20

W niniejszym topiku postaram się przedstawić przegląd (zapewne niepełny) słowiańskich postaci, w jakich obecna jest ta cząsteczka, a także zastanowić się nad różnorodnością pełnionych przez nią funkcji w żywej tkance języków słowiańskich. Oprócz może starobułgarskiego zastosowałem alfabet łaciński.

DA

1. spójnik rozpoczynający zdanie podrzędne (czyli hipotaksa Razz

)
- jego występowanie jest innowacją typową u Słowian z południa, chociaż ma ograniczony zasięg działania w tej akurat funkcji na terenie Chorwacji czy Słowenii; szczególnie żywy rozwój tej cząstki łączy się z zanikiem tamtejszych postaci bezokolicznika; w języku rosyjskim ta hipotaksa uznawana jest za cerkiewizm; występuje w dialekcie środkowosłowackim w opozycji do słowackiego literackiego "žeby, ako"

2. spójnik rozpoczynający zdanie współrzędne (czyli parataksa Razz

)
- w scs. występuje sporadycznie; w ukr. od dawna wypierana jest przez postać ta; w brus. utrwalił się wariant "dy" (o którym potem) Wink

sporadycznie we wschodnich gwarach polskich; obszar występowania sugeruje to, że parataksa jest starsza, tzn. pierwotnie występowała widocznie na całym południu i wschodzie, a dopiero później - jak np. w serb. i ros. - nałożyła się na nią hipotaksa

3. partykuła wolnostojąca

3.1 funkcja wzmacniająca w szerokim zakresie zastosowań, np.:
- słowackie gw.: Da veŕ, doktor sa zišiel do dediny (często oboczne z partykułą "ba" lub "a")
- głuż.: Ty da sy mazany
podobne użycia we wszystkich południowych i wschodnich językach, a także w gwarach polskich bez Śląska, Kaszub i Mazur; chyba jest to funkcja najbardziej pierwotna, z której wykształciła się funkcja potwierdzająca i życzeniowo-rozkazująca (modalna)

3.2 funkcja potwierdzająca ("tak, owszem")
- występuje w scs., mac., serb., chorw., słoweń., w gwarach słowackich na Węgrzech;) w ros. może być to cerkiewizm, bo w ukr. i brus. częściej występuje "tak"

3.3 funkcja modalna ("niech, oby, żeby")
- w przeszłości : obszar całej Słowiańszczyzny, np. stpol. "da baczcie", "da zdrow", dłuż. "da-śijo", słń. "dasi", częste znacz. "niech" w strus., dziś ros. i ukr. w cerkwi np. "Isusa Christa u pomić prosymo, da wyzwolyť lub w zwrotach "da zdrastvujet"; ogólnie jednak w płn. Słowiańszczyźnie to użycie zanika, natomiast na południu tworzy regularnie postać 3. os. trybu rozkazującego wypierając jednocześnie syntetyczny tryb rozkazujący w innych osobach, np. bułg. "da vъrvim", mac. "da odime", serb. "da idema", potoczne jest również w funkcji życzącej, np. bułg. "da bъde v red", słoweń. "da ste mi zdrawi"

3.4 pozostałe funkcje :
a) funkcja wzmacniająca futurum ( bułg.) : "šte da piša"
b) funkcja wzmacniająca pytanie ( bułg. obok przestawnego szyku i intonacji) : "da ne zakъsneeš ?"
c) funkcja wyrażania wątpliwości ( bułg.) : "ne šte da sъštijat" - chyba to nie ten sam
d) funkcja demonstratywna (mac.) : "da vleze mačkata"
e) funkcja zaprzeczenia czasownika (gw. ros.) : "svatal da" - jużci poswatał
f) funkcja wyrażająca przybliżenie, niedokładność (ukr.): "słužyła tam da zo štyri roky"
g) funkcja wyrażająca zdziwienie, przestrach (serb., chorw.) : "da strašna lista"
h) funkcja wyrażająca podziw, radość (ros.): "ach novosť, da kakaja"

4. partykuła związana z innym wyrazem

4.1 na terenie całego obszaru słowiańskiego "da" wykazuje tendencję do tworzenia związków wyrazowych, jeszcze niescalonych fonologicznie, oddzielnie akcentowanych, dlatego też niescalonych graficznie, ale już funkcjonujących jako jednostka semantyczno-składniowa; wymienić tu można :
4.1.2 scs.: iže da - ktokolwiek, jež da - cokolwiek
4.1.2 ros.: da bišь - właściwie ( Včera da bišь tretьjago dnja ); da to - oczywiście, da nu - zgoda, gw.: da če da - jeszcze, jeszcze trochę ( Stanem rozgovoriť da če da )
4.1.3 mac.: koga da - kiedykolwiek ( Koga da prominam, nego go gledam)
4.1.4 serb.: koga da - kogóż ( Koga da upitam ?), čemu da
4.1.5 słoweń.: tako da, prej da, kakor da, samo da, zato da
4.1.6 głuż.: a da (gw. tż ha da : A da je potom wšo wupowědał ), pój da

4.2 bardzo szybko tego typu jednostki znaczeniowo-składniowe przechodzą w jednostki leksykalne, np. :
4.2.1 Ja som da kedy (kiedyś) bol kraľom. (starosłowacki / pisownia rozłączna )
BUT : Aj doktor dakedy zriedka - ale predsa len dakedy pomôže. (współczesny słowacki / pisownia łączna)
4.2.2 w głuż. jest jeszcze štó da - któż ( z niem. wer da ?), ale już pisane łącznie štoda - cóż;
4.2.3 por. tż słń. le da - odpowiada polskiemu lada ( stpol. tż leda), cz. i słc. leda, ukr. łeda;
4.2.4 w scs. "da li" były ze sobą luźno połączone, mimo to ich funkcja składniowa odpowiadała już współczesnej funkcji, np.:
Sluga reče da trъpěnija li radi izměnujetъ sę lice tvoje (Kodeks Supraski, Bułgaria XIII w.) / współcz. bułg. "dali" : Mislja, dali taka šte e po-dobre.

5. partykuła morfemowa ( jako morfem "da" zmiksowało się z "gda < *kъda" ) Wink

5.1 w scs., oprócz kъda (někъda), występują obocznie formy z formantem złożonym vьnegda, vьsegda, jegda/ jeda/ eda, stъgda, kogda, inogda, ovogda, inъgda, tъgda, a w przedrostku : daže, daži; w stbułg.: тъгда/ тогда, къгда/ когда, ѥгда, инъгда/ иногда, вьсегда

5.2 w bułg. mamy кога (< *когда), w strus. až(e) da, ažda, ros.: kuda, tuda, sjuda, inuda, gw. pokida, potyda, ukr.: kuda, tuda, sjuda, łeda i dałeby

5.3 produktywność tego formantu jest szczególnie duża w słowiańskim kącie płd-zach. (chorwacki, słoweński, słowacki ! Wink

) :

5.3.1 w chorwackim to najczęstszy formant przysłówkowy :
kada ( odkada, odkad, dokada, dokad), tada (otada, otad, dotada, totad), onada, ! onda (zaonda, odonda, doonda), ovda-onda, kuda (svakuda, svakud, odsvakuda, kojekuda, nekuda, odnekuda, nikuda, dokuda, pokuda, kojeotkuda itd., a z przedrostkiem np.: dakako, dašto, dagme; partykuła ta wchodzi również w skład często używanego okrzyku hajda o wielorakim zakresie zastosowań ( obok hajde, ajde); za pomocą formantu -gda powstają : negda, svagda ( zasvagda, odsvagda), drugda, nigda, jeda

5.3.2 w słoweńskim "da" zajmuje raczej luźną pozycję, jednak spotykam postacie typu : ! toda < *tъgda, ada, anda (nuże), kajpada (cóż); zaś w przedrostkach : dasi, dasiravno

5.3.3 w słowackim postacie z "da" często dublują inną partykułę wzmacniającą "že" :
- deda < *kъgda / kdeže, akoda / akože itd.
poza tym : nikda, zda, azda (zdakade, zdakadiaľ), leda (ledakto, ledas, ledaskto), tehda, teha, inohda, všehda, hida;
mniej więcej od XVII w. spotyka się w słowackim przedrostek da- dla wyrażenia nieokreśloności przysłówków i zaimków :
dakej, dakedy, dačo, dakoľko, dajako, dakade, dakam, dahto, gw.: dachto, dakto, daktorý, dajeden, dači, dakus (trochę); dasco, dahdze

5.4 w czeskim częstotliwość form z "da" nie dość, że w zasadzie była niewielka, to jeszcze się zmniejszyła : *kda, *neda, leda, zda i zawołanie na prosięta : "čurda" (obok "čur")

5.5 w pol. oprócz "lada", mamy zawołanie na owce : "bajda" i do wołu "cida" (tzn. na lewo, obok "ci"); no ale przecież zawołania na zwierzęta nie są używane w języku ogólnym; poza tym spotykane formy od *onegda (onegdaj), *wżda;

5.6 w językach łużyckich trudno powiedzieć, co jest pozostałością słowiańską, a co niem. pożyczką (da); być może rola niemieckiego sprowadzała się jedynie do utrwalenia starej partykuły:
a) dłuż.: *gda, gdaby, gdaž, negda, nigda, *někda, *nikda, kuda; zawołania : hejda, hajda, daśi, daś, dani, daniž, danižli
b) głuż.: štoda, hdźeda, hdyda

bandziol20

DY

1. spójnik rozpoczynający zdanie współrzędne ( parataksa)
- brus. Pajšou sneh, dy jaki jaščo sneh; Choć jon i razumny, dy ja jaho ne ljublju ("ale")

2. spójnik wewnątrzzdaniowy
- brus. dzeń dy noč (" i ")

3. partykuła wolnostojąca

3.1 funkcja ogólnie ekspresywna, intensyfikująca :
pol. gw. : " Dy się nie certujcie !"
brus. "Dy vy ne skromničajce", "Dy dze tam"

3.2 funkcja modalna :
brus.: " Dy zrabice ž vy heta" (wzmocnienie trybu rozkazującego jak w jęz. płdsłow.)

3.3 funkcja demonstratywna :
pol. gw. : " Dyć to Kazimirek, o którym dziś rano powiadałam"

4. partykuła morfemowa
- o ile na płd-zach. popularność zdobyła cząstka "-da", o tyle na płn.-zach. i na wschodzie święci triumfy właśnie "-dy" Razz

granica występowania tych dwóch formantów to, z grubsza biorąc, granica między słowackim a czeskim Wink

4.1 w słowackim jest tylko : indy, *kehdy, kedy ( niekedy, inokedy), tedy (vtedy), *tody, inohdy, inokdy, onehdy, všehdy, vždy (zavždy); wolno przypuszczać niektóre z *kъdy to bohemizmy

4.2 w czeskim : jindy (najindy), jinady, jinudy, onady, všady, všudy (všehovšudy), kudy (někudy, nikudy), kdy (ledakdy, zřídkakdy, nakdy, leckdy, odkdy, odekdy, někdy, všelikdy, nikdy, kdovíkdy, dokdy, málokdy, ledakdy, ledaskdy) Wink

- poza tym : onehdy, mnohdy, druhdy Wink

, tehdy, tedy, vždy (vždynavždy, zavždy, odevždy, povždy, provždy, veždy)

4.3 w polskim : kędy (kędyś, *nikędy ), tędy, którędy ( którędyś), *inędy, tamtędy, owędy, wszędy (*powszędy), gdy ( nigdy, przenigdy, *niegdy, niegdyś )

4.4 w górnołużyckim : hindy, tudy

4.5 w białoruskim : sjudy (usjudy), kudy (nikudy), tudy, sjudy, sjudy-kudy, sjud-kud
( na miejscu jednak "*kъdy" mamy jednak "kali" < "kъli")

4.6 w ukr. i ros. tudy, kudy, sjudy należą do form gwarowych, z kolei do literackich należy odnażdy Wink

choć postacie te mają silną reprezentację, to trzeba przyznać, że w staroruskim było tych form jeszcze więcej, np. *inogdy, *togdy, *tъgdy, onogdy, nikъgdy itd., a dziś : inogda, togda)

warto dodać, że do dziś typowym przykładem podziału Słowiańszczyzny są północne kontynuanty kъžьdy ( stpol. kieżdy) wobec południowych - kъžьdo, kъžde

bandziol20

DE / DĚ
( formy te w bułg., mac. i ekawskiej odmianie serbskiego pomieszały się Razz

w ukr., brus., cz., dłuż. *kъde uprościło się do de, dze, źe, źo)

1. spójnik wewnątrzzdaniowy
- mac. "de edinot de drugiot čas"

2. partykuła wolnostojąca

2.1 funkcja ogólnie exp., wzmacniająca :
a) serb.: De, de, nemoj tako
b) mac.: Dosta de
c) ros.: Skazywał on de (tż: de on) ..., On govorit ja de ne pojdu de... - nic nie znaczące wtrącenia, ale czasami wyraża wątpliwość co prawdziwości wypowiedzi : On de ne možet prijiti - w znacz.: 'niby to'
d) dłuż.: Tam źe ( < *gdźe < *gďe ) - tzn. "(a) gdzie tam"

2.2 funkcja modalna, wzmacniająca tryb rozkazujący :
a) bułg.: Kaži de
b) mac.: Počni de
c) serb.: De, da idemo
d) słń.: Poglej der (< *dež(e))
e) dłuż.: Pojź źo

3. zawołanie ponaglające:
- bułg. de ( do popędzania bydła)

4. partykuła powiązana we frazeologiczne snopki :

a) bułg.:
da de - niech, np.: Da de vidim kakъv si junak
te de - właśnie, np.: Te de seljanite postroili učilište

b) serb.: de dela - nuże, prędzej

c) ukr.:
de-b (<k> tudiž, kde, jinde, onde, zde, všade, všude, ande
5.8.3 w górnołużyckim : hdze, hindźe, chłodźe
5.8.4 w dolnołużyckim : wšuźe, jinźe, źe (< *kъde), źo, źoźo, coźe, kakźo; zawołanie : šŭide - na lewo
5.8.5 w polskim : gdzie (nigdzie), wszędzie, ówdzie

*DJE
- wyłącznie jako partykuła morfemowa występująca na południu:
a) scs. togdažde, tъgdažde, poslěžde, prěžde, koližde, tъžde, tožde, kъžde, kožde, tuižde, sъžde, vьusъžde, kyjьžde, takžde
b) serb., chorw. : takođe, također < *takodźež(e) - także, również
c) słń. : *taje, toje, tomuje, tamoje
d) ? ukr. : taže <tadje> kǫd, otъ kǫdu) z D. lp. -u- deklinacji ?

Razz

bandziol20

*DU
formacje tego typu mają ograniczony zasięg występowania; może -u jest końcówką fleksyjną (por. kǫda > kǫd, otъ kǫdu) z D. lp. -u- deklinacji ? Przykłady :
a) scs.: kǫdu, sǫdu, tǫdu, otkǫdu
b) ? stbułg. (odpowiedź na pytanie skąd ?) : тѫдѹ / ѭдѹ ( skąd oткъде), сѫдѹ ( stąd) / отъсѫдѹ (odtąd от где) , овѫдѹ (оттам), инѫдѹ ( оттам), онѫдѹ ( оттам), вьсѫдѹ (zewsząd), обоѭдѹ (z dwóch stron)

Wnioski :
1. wśród funkcji morfologicznych najstatsza jest funkcja ogólnie wzmacniająca,

2. funkcje syntaktyczne ( czyli składniowe) występują mniej więcej na tym samym obszarze, na którym przypada największe nasilenie funkcji morfologicznych

bandziol20

W języku polskim popularną na południu cząstkę *da wyparła cząstka *ta; są to jednak bliźniacze pnie, jak w lit. tuo, w gr. tō;
wyraźna jest jej przewaga w mowie żywej niż w piśmie, co zrozumiałe, gdy się weźmie pod uwagę jej "deixowy" (czyli wskazujący Cool

) charakter;
Cząstka ta używana była jako spójnik do wszystkiego, tj. bez przypisanego znaczenia; ogólnie "tak" por. ang. so.
znaczy m. in. :
"i, a" - ty ta on, co za różnica ?
"no" (ponaglenie) - ta pobiegnij za nim !
"przecież" - ta go niema w domu ( obok : dyć)
może też uściślać : ta ja tam nie wiem ( jeśli-chodzi-na-ten-przykład o mnie...)
albo upewniać : ta ja przyjdę ( przyjdę na pewno)
jest częścią składową w takich wyrazach "pisanych" jak : tak, (w)tedy, też, ten,
tu, tuż, tu-ta(j) Razz

pittmirg

Szczerze mnie, bandziol20-VOC, przeraził ten wywód.

Dorzucę od siebie 3 grosze; mianowicie, według mojego słownika rosyjsko-polskiego:

bandziol20

pittmirg

Hapana Mtu

bandziol20

Albo jeszcze głębiej Razz

Były obie formy, jak jedna się ostała tam ( bo cerkiew), to druga się ostała siam (bo Lachy). Czesi na luzie - mają Ano Very Happy