Conlanger

bandziol20

Podjąłem się założyć ten topik, bo sprowokował mnie do tego temat "po ciemku", a jego autor ujął mnie swoją szczerą chęcią, wręcz speleologa, poodnajdywania krasnoludków w zakamarkach języka polskiego, co to nic tylko cięgiem przez szpary w powale szczwają a plwają, zaś gramotkę podjadają.
Laughing

Postanowiłem rozpisać się szerzej, bo temat wart latarki.
Otóż:
Przysłówki jako jedna z najpóźniej rozwiniętych kategorii gramatycznych powstała w oparciu o nomen (rzeczownik) i verbum (czasownik).
W języku staropolskim była to bardzo elastyczna kategoria, skuwana jak cały język, ale jeszcze nie skuta w ścisły pancerz pojęć z gramatyki łacińskiej .
Panowała w tym względzie reguła : Kędy wola, tędy droga, tzn. tworzono ad hoc wyrażenia, nie oglądając się zbytnio na normy pisane.
Przysłówki wyrastały jak grzyby po deszczu od wszystkiego, po kilka wariantów na określenie tego samego pojęcia, i w różnych odmianach z jednego niewinnego słowa. Oczywiście w ciągu wieków przeżyły tylko najpopularniejsze, mające wiele zastosowań w życiu.
Dziś my się przyglądamy tym skamielinom, robiąc wielkie oczy Shocked

, skąd to się wzięło ? Rolling Eyes

Polszczyzna rosła nie jak ogródek, w którym wiadomo, gdzie rośnie przymiotnik, a gdzie posadzimy rzeczownik, ale jak gąszcz paproci: pleniło się wszystko, co służyło do spożycia choćby jednorazowego. Twisted Evil

Np. przywołujemy sobie dziś znienacka, a jeszcze w czasie odsieczy wiedeńskiej mówiło się zniedobaczka.

bandziol20

Tytułem wprowadzenia do kolejnego zagadnienia :
Zastanowiły mnie pary prostych przysłówków typu wysoko - wysoce, daleko - dalece, lekko - lekce.
Wiadomo, że genetycznie pierwszy to dawny mianownik, drugi to dawny miejscownik ( i to chyba z czasów, gdy miejscownik obywał się bez przyimków jak w litewskim).
Odniosłem wrażenie, że te drugie postacie są a) używane rzadziej i b) raczej w języku literackim:
To dalece niewystarczające/ To wysoce prawdopodobne (w sensie bardzo, wielce Sad

)
albo pozostają zastygłe w złożeniach typu lekceważyć, naprędce.

Z drugiej strony w parach "miło - mile" to raz jednych łatwiej się używa
Jest mi bardzo miło.
a drugich "wypada" użyć kiedy indziej:
Znajomość języka niemieckiego mile widziana. Confused

Frapurating ??? Laughing

Takie oboczności na masową skalę występują w górnołużyckim, gdzie jest
(-o versus -'e).
Są postacie (podobnie jak w polskim) tylko z -'e:
měrnje (spokojnie), słabnje ( słabo), sylnje (silnie), derje (dobrze), wótrje (ostro);
są postacie tylko z -o : dołho (długo), wysoko, sucho, rědko (rzadko), hórko (gorzko ale i gorąco, skwarnie!)
Jednak istnieje o wiele więcej paralelnych (równoległych) par:
słódko - słódce, wusko - wusce (wąsko), ćicho - ćiše, snadno - snadnje (łatwo, dawn. też prędko), dźiwno - dźiwnje, ćemno - ćemnje.
Różnica między nimi zawiera się w innym użyciu w strukturze zdania.
O ile w znaczeniu okolicznika mogą być używane oba typy:
Holčka ćicho spěwa. : Holčka ćiše spěwa. ( Dziewczynka cicho śpiewa),
o tyle w roli orzeczenia występuje wyłącznie wariant z -o :
We jstwě je ćicho. (W pokoju jest cicho).

Istnieją ponadto wyrażenia typu serbsce ( po łużycku), nemsce ( po niemiecku) używane obok serbski, němski o tym samym znaczeniu:

Wón rěci serbsce / serbski. On mówi po łużycku.

Jednak w języku potocznym bardziej rozpowszechnione są te drugie.
Tak gwoli ścisłości są również spotykane wyrażenia typu : po serbsku.

Oprócz tego istnieje mnóstwo wyrażeń przysłówkowych pochodzących
zarówno od form stricte rzeczownikowych :
> skoku (prędko); wčera (wczoraj), domoj (do domu),
jak i od wyrażeń przyimkowych :
> změrom - spokojnie, zdobom - jednocześnie, nawopak - na odwrót, bjezmała - prawie, popołdnju, pomału, zdaloka.

Przysłówkami stały się również niektóre imiesłowy np. njenadźicy (nagle, znienacka), njejapcy (ts.).
Co więcej niektóre z tych przysłówków poszły jeszcze dalej i stały się właściwie nowymi przyimkami:
> njedźiwacy *toho, najebać *to/*toho (mimo *to, pomimo *tego),
> porno *tomu (w porównaniu do tego)
(W języku polskim takim przysłówkiem od imiesłowu jest np. niechcący )

Kto by miał jakieś inne przykłady przysłówków z polskiego, z innych słowiańskich, ciekawe wyrażenia przysłówkowe, zjawiska gramatyczne, to niech wrzuca Smile

pittmirg

bandziol20

bandziol20

bandziol20

Chciałbym w tym krótkim poście poruszyć problem okoliczników czasu w narzędniku i w miejscowniku bez przyimków.

Formy przypadkowe bez przyimków tak w ogóle to się zdarzały w języku staropolskim b. często (i obecne są np. w rosyjskim), np.
większy ojca - dziś : większy od ojca
zabity zbójem - dziś : zabity przez zbója

Do dziś narzędnik bez przyimka (pomijam konstrukcje typu być a. zostać kimś) występuje w wielu wyrażeniach, np. jechać samochodem, uderzyć młotkiem, przymierać głodem (z głodu), itp.

Jednak szczególnie mocno utrzymują się te formy dziś w okolicznikach czasu :
czasem (niekiedy), nocą (w nocy), zimą, wiosną, latem, jesienią,

(tak na marginesie 2 uwagi :
a) coraz częściej spotykam się z przewagą form 'na jesieni' nad 'jesienią', choć dla mnie narzędnik tu użyty brzmi bardziej naturalnie, mniej urzędniczo. Ciekawe czy macie podobne odczucia ?
b) przy określeniach pór roku z przyimkami występują formy : w lecie/ na lato, w zimie / na zimę, w jesieni a. na jesieni/ na jesień, ale (wyłącznie) na wiosnę !?)

Pasek w swoich Pamiętnikach pisał :
"...żebym ich mógł jednym dniem dogonić, choćby za niemi tydzień wyjechał."
tzn. w ciągu jednego dnia, w jeden dzień
Hm, czy taka konstrukcja jest jeszcze we współczesnym języku polskim dopuszczalna? "Pracował dniem i nocą" brzmi dla mnie ciut literacko.

Do czasów polszczyzny pisanej dotrwała zaledwie niewielka grupa form rzeczowników (w roli okoliczników czasu) bez przyimka w Ms., a zwłaszcza takie postacie jak:

a) zimie (= w zimie), lecie (= latem), np.:

Lecie mleko, w jesieni jabłko z gronem wina,
Na wiosnę poziemeczki, zimie do komina,
(Sielanki. Szymon Szymonowic)

Róża lecie, ruta się i zimie zieleni. = tzn. róża jest zielona latem, a ruta nawet w zimie Smile

(Sielanki. Szymon Szymonowic)

P. wojewoda krakowski stary; pewnie już na wojnę nie pójdzie; to ja cale zimie i lecie z niej zejść nie będę mógł... Sad

(Jan Ch. Pasek)

b) poście ( = w czasie postu, przy poście), np.:

Goście byli na mięsopusty, ale pono poście będą jadąc na sejm.
(List do brata Łukasza. Krzysztof Opaliński)

Ciekawi mnie czy podobne formy narzędnika (a. miejscownika) BEZ przyimka jako okolicznika czasu zachowały się w innych językach słowiańskich ?

pittmirg

bandziol20

No, niezłe zwłaszcza to zdanie mnie wryło:
Wón chce być/stać so z wojakom.

Nawet w niemieckim tak (chyba?) nie ma, bo co do "pisać z długopisem" to potrafię zrozumieć (=mit Kugelschreiber).

co do "na dniach" przyznam się, że też późno się zetknąłem, ale mam do niego stosunek pobłażliwy, choć sam hm nie pamiętam, żebym używał.
wydaje mi się, że zapełnia dość zgrabnie jakąś lukę leksykalną : w ciągu paru najbliższych dni, za parę dni, lada dzień.
swoją drogą, skąd się to wzięło - stare to czy nowe ? nie wiem
z tych też względów nie potępiam w czambuł ani póki co ani w międzyczasie.

BartekChom

Ktoś już tu pisał o [link widoczny dla zalogowanych]. Do jej cech należy brak rozróżnienia kamitatywu i instrumentalu (najwyraźniej polskiego nie dotyczy). Jak do tego dodać słowiańskie użycie narzędnika w orzeczniku, to wychodzą takie dziwadła.

bandziol20

chciałbym powrócić do tematu przysłówków odprzymiotnikowych na przykładzie języka słowackiego.
otóż w języku słowackim występują zróżnicowania pod względem:
> morfologicznym (sposobu budowy wyrazu),
> gramatycznym (roli w zdaniu) i
> semantycznym (znaczeniowym).
Do tworzenia przysłówków odprzymiotnikowych służą trzy końcówki na -o, -e oraz -y Smile

Pozwolę sobie zacząć od analizy pod względem morfologicznym (!).

KRYTERIUM MORFOLOGICZNE PRZYSŁÓWKÓW ODPRZYMIOTNIKOWYCH

A. Końcówkę E otrzymują przysłówki :

1. od przymiotników zakończonych na -ný (ogromna większość) m. in. :
> bezcieľne, chutne, čiastočne, dôvtipne, hrozne, jemne, mravne, záväzne;

1.1 do tej grupy należą także utworzone od przymiotników pochodzenia obcego :
> bizarne, hazardne, provizórne, radikálne, špeciálne, univerzálne, žoviálne

1.2 należy zauważyć, że niektóre przysłówki jakby powielają się o postać bez końcówki -ne, tj.:
> jednostajne - jednostaj, vhodne - vhod, nevhodne - nevhod

1.3 WYJĄTKI:
> dávno, dreveno, modrozeleno, nedávno, nemastno-neslano, nerovno, prázdno, rovno

1.4 ponadto istnieje wiele przysłówków mających równorzędnie obie końcówki ( -e & -o), np.:
> bes-ne/no, čud-ne/no, tes-ne/no, červe-ne/no, voľ-ne/no (ale tylko w znacz. powoli, zwolna !!!) itd.

2. od przymiotników zakończonych na -ovitý (przeważnie):
> hviezdicovite, kontúrovite, kruhovite, oblúkovite itd.

2.1 często występuje wahanie np. -e/o:
> cibulkovit-e/o, horúčkovit-e/o

3. od przymiotników zakończonych na -itý (częste):
> náležite, nepretržite, okamžite, ostražite, ročite

3.1 występują wahania, np. :
> dôležit-e/o, hlasit-e/o, osobit-o/e itd.

3.2 WYJĄTKI :
> končito, srdíto

3.3 dla wyrazów z TEMATEM zakończonym na -t przeważa -o :
> bohato, hranato, kosato, strojato, vinovato; modrasto, hmlisto, často, čisto, ľuto itd.

4. od przymiotników zakończonych na -lý (mniejszość):
> dokonale, minule, nezvykle, obvykle, okrúhle, neskonale, nezávisle, zle, zvisle

4.1 częstsza jest jednak końcówka -o:
> bdelo, bielo, čulo, holo, kyslo, mdlo, milo, nahluchlo, nedbalo, podlo, smelo, teplo, zrelo itd.
###

B. Końcówkę O otrzymują przysłówki :

1. od przymiotników zakończonych na -avý :
> naliehavo, piskľavo, zdravo, bezhlavo itd.

2. od przymiotników zakończonych na -ivý :
>bláznivo, dusivo, drvivo, pôsobivo, prekvapivo, rušivo, krivo, živo itd.

3. od przymiotników zakończonych na -istvý lub -vý:
> celistvo, mladistvo; čerstvo, mĺkvo, mŕtvo, novo, surovo, triezvo itd.

3.1 przysłówki jakościowe od przymiotników na -ovy mają wahania -e/o:
> bleskov-o/e, ladovo/-e, chvílkov-e/o; itd.

3.1.1 wyłącznie -o w przysłówkach :
> bronzovo, fialovo, jalovo, nebovo, pokrokovo

4. od przymiotników zakończonych w TEMACIE na spółgłoski - b, d, dz, h, ch, k, m, p, r, z, š, ž :
> hrubo, slabo, bledo, cudzo, blaho, draho, naho, tuho, úboho, blizo, sviežo, pešo, boso, koso, kuso itd.
###

C. Końcówkę Y otrzymują przysłówki:

1. od przymiotników zakończonych na -sky/-ský oraz -cky/-cký:
> barbarsky, bohatiersky, božsky, bratsky

1.1 obficie występuje u wyrazów pochodzenia obcego:
> biologicky (biologicznie), fantasticky (fantastycznie) itd.

1.2 osobną znaczeniowo grupę stanowią przysłówki oznaczające języki i narody:
> rusky ( po rosyjsku), slovensky (po słowacku)

1.3 powstały też tą drogą przysłówki od nazwisk:
> pascalovsky (metodą Pascala), platónsky (po platońsku), puškinsky (a la Puszkin), itd.

Uwagi końcowe dot. morfologii :
1. Końcówka przysłówków -e implikuje miękkość spółgłosek t, n, l : [ ť, ň, ľ] i w ten sposób przysłówki odróżniają się od swoich homonimów (czyli graficznych sobowtórów Razz

) przymiotników rodzaju nijakiego.
2. Historycznie końcówki : -e, -o oraz -y pochodzą od Ms., B. oraz N. podstawowych (krótkich) form przymiotników Wink

Uff. koniec z morfologią na dziś. Siostro, sączek Razz

Silmethúlë

bandziol20

Nadal będę się poruszał w grupie przysłówków odprzymiotnikowych Mad

GRAMATYCZNE KRYTERIUM PRZYSŁÓWKÓW ODPRZYMIOTNIKOWYCH

Zgrubsza biorąc przysłówek w zdaniu może pełnić funkcję :
a) orzecznika
Bolo vidno nove mesto. / Było widać nowe miasto.
Vtedy bolo veľmi chladno. / Wtedy było bardzo zimno.
b) okolicznika :
Prihlásiť sa môžete nam osobne alebo telefonicky. / Można się do nas zgłosić osobiście albo telefonicznie.
Kňazstvo katolícke a evanjelické, od storočí rozdelené, v literatúre bratsky si podalo ruky. /
Księża katoliccy i ewangeliccy, od wieków podzieleni, na niwie literatury podali sobie ręce jak bracia.
c) okolicznika przydawki (a. innego okolicznika):
pekne zaspievaný - pięknie zaśpiewany
ticho spiaci - cicho śpiący
sestersky blízka - bliska jak siostra

We wszystkich tych funkcjach przysłówek występuje jako element podrzędny najczęściej względem czasownika albo przymiotnika (a. imiesł. przym.).

Zdarza się jednak, że to właśnie przysłówki stają się wyrazami nadrzędnymi dla innych części zdania; ba : dla całych zdań w tzw. użyciach modalnych Razz

np.:

Možno ho už nikdy neuvidím. / Może go już więcej nie zobaczę.

Jeżeli chodzi o przysłówki odprzymiotnikowe, to warto zwrócić uwagę na 2 rzeczy :
1. Wybór końcówki (-e czy -o) jest poniekąd ograniczony rolą danego przysłówka w zdaniu; przy czym mogą tu zajść 3 sytuacje:
a) wahanie w wyborze końcówki okolicznika - jedna forma orzeczenia :
> jasn-e/o - jasno, nejasn-e/o - nejasno, prísn-e/o - prísno, studen-e/o - studeno, temn-e/o - temno
b) jedna forma okolicznika - wahanie w wyborze końcówki orzeczenia :
> hlučne - hlučn-e/o, mračne - mračn-e/o, otupne - otupn-e/o, pošmúrne - pošmúrn-e/o, suchopárne - suchopárn-e/o, vlažne - vlažn-e/o , vľudne - vľudn-e/o , žiaľne - žiaľn-e/o
c) dana forma okolicznika - dana forma orzeczenia :
> hodne - hodno, chladne - chladno, chmúrne - chmúrno, nehodne - nehodno, nemožne - nemožno, skladne - skladno, slobodne - slobodno, voľne - volno

2. Przysłówki zakończone na -o :
a) występują w zdaniu często, a niekiedy wyłącznie w roli orzeczników np.:
> dusno, javno (daw.), kopno, mrkotno, nečudno (rzad.), nevedno, nevidno, nevoľno, nudno, oblačno, polooblačno, sparno, trudno (daw.), vidno; možno, neradno, radno, voľno (w znacz. swobodnie).
b) opisują stany pogody :
> je (jest) : ~ daždivo (deszczowo); dusno (duszno), hmlisto (mgliście), horúco, chladno, chmúrno, mokro, oblačno, slnečno, sparno (parno), sychravo (zimno i wilgotno), sucho, temno, teplo, vlhko
c) wyrażają psychiczne (a. fizyczne) stany istot żywych, np:
> bolo mi / začalo mu byť : ~ clivo, ľúto, mdlo, lahodno, nevoľno, otupno, smutno, trpko
Razz

bandziol20

bandziol20

SEMANTYCZNE KRYTERIUM PRZYSŁÓWKÓW ODPRZYMIOTNIKOWYCH

Oprócz różnic natury gramatycznej i morfologicznej można dostrzec różnice znaczeniowe w parach przysłówków zakończonych na -e oraz -o. Różnice te zaszły niekiedy tak głęboko, że dziś dawne przysłówki należą formalnie do innych części mowy.
( Let's mortal combat begin... Cool

)

voľne <> voľno

voľne :
voľne visieť - swobodnie wisieć
voľne dýchať - (tż przen.) swobodnie oddychać
voľne sa pasúci dobytok - wolno pasące się bydło

voľno :
1) przysłówek zwykle w roli orzecznika:
v hľadisku je ešte voľno - w teatrze jest jeszcze luźno ( tzn. są jeszcze wolne miejsca)
vlak má voľno - pociąg ma wolną drogę, ma *wolne (tzn. może jechać)

2) rzeczownik Wink

w znacz.: czas wolny, wolne :
chvíle voľna - chwile wolnego
mať voľno - mieć wolne a. fajrant

hodno <> hodne

hodno
hodno sa zamyslieť, vykonať to - warto przemyśleć a. zastanowić się, zrobić to

hodne
1. przysłówek gradualny
hodne dlho - dość długo
hodne skúsil - wiele przeżył a. doświadczył
hodne starší - o wiele starszy

2. liczebnik Wink

nieokreślony :
hodne ľudí, vody - wielu ludzi, sporo a. wiele wody

plno <> plne

plno :
1. liczebnik Wink

nieokreślony
v sále je plno ľudí - w sali jest pełno (a. dużo) ludzi
mať plno práce - mieć dużo pracy

2. przysłówek
a) całkiem, całkowicie, w zupełności
plne súhlasiť s niekým - w pełni się z kimś zgadzać
plne využiť možnosti - w pełni wykorzystać możliwości

b) intensywnie, dogłębnie
turisti žijú ustavične plnšie - turyści żyją coraz intensywniej
hlas znel plne zvučne - głos zabrzmiał dźwięcznie na wskroś ( we wszystkich rejestrach Wink

)

c) jako orzecznik:
v reštaurácii je plno - w restauracji jest komplet (tzn. restauracja jest pełna)

plne :
wyłącznie jako przysłówek w okoliczniku (tj. jak plno w 2a. oraz 2b.)
Razz

bandziol20

Pragnąłbym teraz szerzej zająć się sprawą dość niewygodną, acz ważną...

Chodzi mi mianowicie o przypadki krasnoludków z zespołem ADHD.
Uważam, że dłużej nie można tego umiatać pod dywan...
Aby jednak rozpoznać problem, należy go nasamprzód dobrze zdiagnozować...
Otóż niektóre z tych krasnoludków są o wielkiej wewnątrz nagromadzonej energii, która nie znajduje ujścia...
Słychać o nich wiele : że wierzgają, kopią po kostkach, są nerwowe, niecierpliwe, w gorącej wodzie kąpane, o dużej ekspresji.
Często dla świętego spokoju, spełniamy ich zachcianki, rozstawiając to i owo po wszystkich kątach.
To nie jest dobre, owszem degradująco działa na inne Porządne Krasnaludki.
Nie zdajemy sobie po prostu sprawy, jak wielką wyrządzamy im krzywdę...
...a potem sami jemy na chybcika, takie często-gęsto niedowarzone, na wpół surowe zupki w 5 minut.
Najlepiej jak opiszę, zaczynając od najwcześniej zaobserwowanych przypadków, które się pośpieszyły ze swoimi ogłosinami i nie do końca znaczą to, co znaczą.
(czy czystym przypadkiem jest dominacja wśród nich końcówki -'e ??? )

PRAWIE:
na początku znaczył prawdziwie, dokładnie, jak potrzeba, w sam raz; zachował to znaczenie w języku czeskim, gdzie pravě - właśnie, akurat; też do XVIII w. zupełnie, całkowicie; a potem... szkoda gadać :
"prawie szósta" to dla cwaniaka Warszawiaka, "jakby już szósta, właściwie to szósta" np. 17.56, choć dla skrzętnego Krakusa dokładnie 18.00.
Cóż: "prawie" robi dużą różnicę...

MIERNIE:
przecież tak dobrze się zapowiadał :
miał dobre pochodzenie od rzeczownika miara; nic dziwnego, że początkowo znaczył celnie, trafnie, dokładnie; ale już w XVI wieku : powściągliwie, umiarkowanie, a potem to się całkiem stoczył...
no dziś na pewno nie znaczy wcale 'dobrze', nawet już nie 'dostatecznie', po prostu takie 'ledwo-ledwo'...

WCZAS:
(od niego urobiony przymiotnik wczesny, a od tegoż wtórnie przysłówek WCZEŚNIE)
Pierwotnie znaczył : zawczasu, o właściwym czasie, wcześnie, rano, pierwej, póki czas, w porę; w XVI w. początkowo rozdzielnie pisane pojawiło się 'w czas' - w znaczeniu rychło, przed czasem

Pocóżeś mnie moja matko, tak wczas wydała ? (Knapiusz)

Tu akurat idzie to zrozumieć (co nie znaczy wybaczyć ): wiadomo, że lepiej przyjść na randkę choćby te 10 minut PRZED czasem aniżeli 10 minut PO czasie snuć niewczesne rozważania: co by było gdyby...

Hm...a tak z nowszych przykładów, które przejawiają zaczątki "niecierpliwości" ?

PEWNIE :
nie jest już takie całkiem pewne , a może sygnalizować tylko : 'jak mi się zdaje, prawdopodobnie'

Nie ma go wciąż ? Nie przejmuj się - przyjdzie, pewnie coś go zatrzymało.

WŁAŚCIWIE:
jest jeszcze we "właściwym" znaczeniu uściślającym,

Podbiegł, a właściwie podszedł do niej.

jednakowoż zaczyna znaczyć też 'w zasadzie; tak w ogóle' :

Uchwały zapadały właściwie większością głosów.
Linie telefoniczne funkcjonowały i rząd miał właściwie pełne informacje.

Oj śmiało sobie poczynamy, śmiało...zwłaszcza jak nas emocje rozsadzają albo chcemy usilnie coś komuś wmówić...lecz co gdy emocje opadną ? czy wywoływane nie w porę, podochocone krasnoludki powrócą skwapliwie do swych dawnych siedzib ? obawiam się, że wątpię Razz