Conlanger

bandziol20

Wydaje się, że nie ma nic pospolitszego od szczęścia, a jednak jest ono wyjątkowe dla każdego. Smile

Wśród Słowian określenie szczęścia przybierało różne postacie w ciągu wieków.

We współczesnych językach słowiańskich owo tak ważne pojęcie "obsługują" 4 rodzime kontynuanty:

1. *sъčęstьje (np. polski, rosyjski, czeski)
ciekawe zawężanie znaczenia :
część, (współ-)cząstka czegoś > udział w czymś, dola > udział w losie > udział w dobrym losie

2. *sъbožьje (głuż. zbožo)
od *bog- : czyli udział w obfitości, w bogactwie, udział w szczęściu; pol. Bóg, iran. baga - "ten, co daje", dawca
jednak w dłuż. zostało wyparte przez słowo "gluka" Sad

(z niem. Glück ); a samo "zbožo" w dłuż. znaczy "bydło" Razz

3. *čęstь (bułg. част, tż. udział, część) bez żadnych dodatkowych operacji Wink

; jednak obecnie zostało wyparte prawie całkowicie przez щасте [sztaste] zapożyczone z rosyjskiego Sad

, ale ostało się po gwarach

4. *srēt-jā (chor. sreća, słn. sreča, mac. среќа)
W chorwackim występuje w 2. znacz. sreća - spotkanie (susret),
a czasownik sresti oznacza:
1. natknąć się (na kogo/co), znaleźć (coś)
2. spotkać się (z kimś)

Warto przytoczyć tu wyrazy z języka rosyjskiego:
обрести - znaleźć, uzyskać;
встреча - 1. spotkanie 2. przyjęcie (party Razz

) 3. zawody (sportowe)
встречный - przeciwny (np. wiatr); первый встречный - pierwszy lepszy, pierwszy z brzegu

U Czechów przysłówek :
vstříc (tż na vstříc) - naprzeciw; a w utworze czeskiej kapeli S'N'C powtarza się refren :

Jó, jdu štěstí vstříc, štěstí vstříc, štěstí vstříc
Já nechci už nic víc, jdu štěstí vstříc
Very Happy

EDIT : u Biernata z Lublina spotyka się jeszcze wyraz 'szczeście' w znaczeniu 'ślepy los, licho'

pittmirg

W "Bogurodzicy" mamy też "zbożny" w znaczeniu "dostatni, szczęśliwy"
(A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.)

bandziol20

Hm co racja to racja... Smile

W niektórych gwarach polskich mamy czasownik "śratać" - to znaczy "witać, spotykać, wybiegać na przeciw". W dialektach płd-wsch. Małopolski nastąpiło pozornie nielogiczne przesunięcie na "żegnać się"..., zaś na Lubelszczyźnie zachowały się tzw. pieśni śratalne.
Były to specjalne pieśni, które śpiewało się, gdy panna młoda odchodziła "na zawsze" z domu.
Była to bardzo uroczysta chwila i panna młoda prosiła rodziców :

Śrataj mnie mamuniu,
śrataj mnie rodzona,
oj, śrataj mnie od siebie.
Ja cie nie bede śratała,
niech cie Bóg śrataje,
któremu cie wydaje,
Moja córuś, ode mnie.

w tym znaczeniu śrataj znaczy błogosław, życz mi szczęścia (na nowej drodze życia) .
sam czasownik śratać stawał się takim czasownikiem uroczystym, obrzędowym a na codzień zaczęto używać zwykłego potkać się.
zresztą przybywanie i wybywanie spoza znanej okolicy w dawnych czasach były momentami na poły magicznymi, bo podróż w tamtych czasach była rzeczą niebezpieczną a wyjątkową, więc zawsze miało u Słowian uroczystą oprawę, wypadało to uczcić jakąś godną ucztą.
Na powitanie jeszcze do dziś Rosjanie życzą sobie zdrowia : здравствуй(те), z kolei 'żegnano się' znakiem (signum) krzyża, albo całowano się, żeby tylko wszyscy wrócili z wojaczki cało. Razz

pittmirg

bandziol20

pittmirg

bandziol20

"Szczęście" to pojęcie bardzo szerokie. W polu znaczeń "szczęścia" mogą pojawić się różne określenia; można wyróżnić dwa półpola :
A. zewnętrzne - odwołujące się do szczęścia jako zjawiska postrzeganego to znaczy możliwego do zracjonalizowania przez osoby trzecie wg "obiektywych" kryteriów i zewnętrznych źródeł
B. wewnętrzne - odwołujące się do szczęścia jako zjawiska odczuwanego to znaczy chodzi o samo uczucie przeżywane wewnętrznie i podlegające głównie, jeśli nie wyłącznie, kryteriom subiektywnym;

Z kolei w polu A można wyróżnić części układające się w sekwencję :

a) zbieg okoliczności, wypadków komuś przeznaczony : los, dola
b) pozytywny bieg wypadków, dobry los, dobra dola
c) rezultat pozytywnego zbiegu okoliczności, dar losu

Oczywiście przenikanie określeń wyrazowych między tymi dwoma wielkimi półpolami A i B, jest nie tylko dopuszczalne, ale całkowicie naturalne.
Właśnie z pola A wyrazy odpowiadające pojęciu "szczęścia" (w tym bliskoznaczne) przewędrowywują chyłkiem do pola B. Pole B można określić jako przyjemne uczucie odczuwane z powodu pozytywnego zbiegu wypadków; można rozpatrywać wg 2 rodzajów odczuwania:
1. duchowego
2. fizycznego

Przejście z pola A na pole B zależy od kontekstu, np. zdanie :

Życzę Ci Szczęścia.

Jaką treść zawiera ?
Można spróbować zinterpretować tę frazę następująco :
"Życzę Ci nie tylko sprzyjającego zbiegu okoliczności we wszystkich poczynaniach, ale także przyjemności z tego wypływających".

Stąd już widać, że oba pola znaczeń to zbiory poniekąd rozmyte. Taka sytuacja dotyczy nie tylko pojęcia głównego, ale również innych wyrazów określających "szczęście" na gruncie słowiańskim. Graniczne użycia takich wyrazów między oboma półpolami są niejasne.
Rozpatrzmy jednak to na przykładach z obszaru słowiańskiego.

bandziol20

W języku chorwackim pole Aa ( tj. zbieg okoliczności, wypadków komuś przeznaczony : los, dola ) reprezentuje "sreća" w zdaniu:

raditi što na sreću - działać na oślep

w gwarach w znaczeniu "los" występuje też "čest", zajmujący to samo pole, co "sreća". Te dwa wyrazy odróżniają się pozytywnym przekazem na tle całej klasy bliskoznacznych, które ponasiąkały złą karmą.
Do smutasów należy m. in. wyrazów "kob" - los, dola; widać to jaskrawo, się zestawi go ze słowem "sreća" jak np. w porzekadle :
Kob sreću ukobila - Zły los spotkał dobry los.
Obok tego znaczenia "kob" może oznaczać :
1. wróżba, znak
Ljudi, vidite li kobi s nebesa ? Ludzie, czy widzicie znaki z niebios ?
2. spotkanie
Majka u kob kćerku pustila. Matka pozwoliła córce na spotkanie, czyli to samo co (dziś bardziej potencjalnie niż realnie) zawiera tż wyraz sreća;
Od słowa "kob" pochodzi także słowo "sukob" - i nie znaczy ot taki sobie, neutralny "wspólny los" (su-kob) , ale... konflikt !

Zły obrót spraw jak wiszącą w powietrzu burzę niosą w sobie wyrazy takie jak "kismet, sudba, sudbina". Podkreślają to wyrazy pokrewne : sudbosan, sudbinski - fatalny.
Podobnie pesymistyczny wydźwięk mają słowa : udes, udezba ( udesan, udesni - fatalny, feralny ).
Nawet pozytywnie zakręcona "fortuna", co to gdzie indziej u Słowian znamionuje i szczęście, i bogactwo, i ogólny dostatek, u Chorwatów...no cóż...
...oznacza "silny wiatr", "ulewę", co jest tylko fizycznym uściśleniem znaczenia szerszego : "złe wydarzenie, zły los". Jedynie "usud" ma znaczenie względnie neutralne.

W języku bułgarskim pole (Aa) wyraża "късмет", np.:
Последният късмет сега за теб остана. Teraz przypadł na ciebie twój ostatni los.
Synonimem jest gwarowa "чест" : за зла чест - na nieszczęście
Fataliści to :
- орис - Сирота аз, сирота, каква ме орис постигна. Sierota ja, sierota, jaki mnie los spotkał.
- съдба - Еднаква съдба и страдания сближават и най-чужди един другиму човеци.
Jednaki los i cierpienia zbliżają nawet najdalszych sobie ludzi.
- участ - Тежкият труд беше вечна участ на тия хора. Ciężka praca będzie wieczną dolą tych ludzi.

Pole Ab w języku chorwackim zajmuje "sreća", np. w wyrażeniu :
imati više sreće nego pameti - mieć więcej szczęścia niż rozumu; utworzono też rzeczownik "srećka" - los na loterię, no oczywiście to nadzieja na dobry los.
Gwarowe "sreća" to też stadło małżeńskie : Daj Bože, da se u sreći smiriš - Daj Ci, Boże, uspokoić się w małżeństwie.
Na kolejnych miejscach w tym polu występuje : zgodna prilika, prilika, zgoda - czyli okazja;
W powyższym kontekście są one nierozerwalnym stopem "krótkotrwałości" i "dobroci"; "prilika" ogołocona z tych podtekstów to - "okoliczność": ani szczególnie dobra ani szczególnie zła, niekoniecznie krótkotrwała Razz

Jednak z pola Ab "prilika" przechodzi gładko do pola Ac (rezultat pozytywnego zbiegu okoliczności, dar losu) i może oznaczać : "dobrą partię w małżeństwie".
Sferą ekonomiczną w polu Ab zajmuje się z kolei "prosperitet", która zawiera ponadto w sobie znaczenie "wydajność".
Często wyrazem bliskoznacznym do "prosperitet" pozostaje "uspjeh", ale on ze swojej strony uwielbia godzinami lewitować nad polem Ac.
W polu Ac spotkać można również gw. "čest" : Gdje su ove česti ? Gdzie są owe szczęśliwe wydarzenia, szczęśliwe chwile ?

W języku bułgarskim pola Ab i Ac okupuje "kъsmet" :
Имам късмет. - Mam szczęście. (Ab)
късметлия- ten, któremu się szczęści, powodzi.
"Късмет" wyraża też to, co przynosi szczęście (Ac), skonkretyzowane do - przedmiot przynoszący szczęście.

В тутманике су скрите късметите. W kołaczu są ukryte szczęścia.
W polu Ab mieści się też gw. чест:
Може бити стеше, да проработи честта. Może by dopisało szczęście.
Oczywiście w Ab mieszczą się również różne internacjonalizmy typu : конюнктура, шанс, оказион.
Do pola Ac należy również bułg. wyraz "сполука" - powodzenie / pomyślność. Występuje on m. in. w przysłowiu :
Без наука няма сполука. - Bez nauki nie ma powodzenia, szczęścia
w którym nacisk kładzie się na wynik, rezultat.
Nacisk ten znacznie zyskuje na sile w wyrazach typu : "благополучие, доброчестие, доброчестина ", które zostały upakone w zakres pola "dobrobyt":
За мирен живот, плодородие и благополучие - Za spokojne życie, urodzaj i dobrobyt.
Słownictwo bułgarskie w obrębie tego pola, jak też zresztą w obrębie innych pól jest bardzo obfite.
Oczywiście nie może zabraknąć honorowego patrona tego topiku, czyli bułgarskiego wyrazu : щастие. Jest oczywiście synonimem "късмет" i "чест" w polu Ab, np.:

Щастието му проработи. Szczęście mu dopisało.

natomiast w przenośnym użyciu :
Ти си мое щастие. Jesteś moim szczęściem.

można się dopatrywać pola Ac. Razz

W języku polskim w przeszłości, co ciekawe, wyraz "szczęście" mógł znajdować się w polu Aa. W Psałterzu Floriańskim i Puławskim "szczęście" jest erzacem dla łac. "sors" - los, koleje losu. W słowniku Lindego znaczenie "los, przeznaczenie", "traf, przypadek" są obecne, co znaczy, że były w polszczyźnie obecne aż do XVIII w.
Obocznie cytaty ze znaczeniem "powodzenie" pojawiają się od XVI w. Dziś szczątkiem dawnego pola Aa może być wyrażenie :

Takie to już moje szczęście. ( o ile to nie ironia)

Rosyjski słownik Dala pod hasłem "счастье" podaje jako główne znaczenie - "los"; na drugim miejscu dopiero "powodzenie, szczęście ziemskie, życie bez nieszczęść, kłopotów; spokój i zadowolenie"

We współczesnym polskim podstawowym znaczeniem "szczęścia" stało się pole Ab, np. :

Szczęście mu dopisuje.

oraz w wyrazie pokrewnym : szczęściarz - człowiek, któremu się powodzi Razz

Pole Ac wyraża zdanie :
To dla mnie prawdziwe szczęście ( to, co przynosi szczęście; lub co, jest uważane za szczęście)

Bliska znaczeniem jest tu "fortuna" (tż ulubieniec fortuny, Ab), wyznaczona do określania p. w. bogactwa, majątku, zwłaszcza ziemskiego.
Spotyka się również wyrazy tj. powodzenie, pomyślność najczęściej zajmują pole Ab. Chociaż... w wyrażeniu "pomyślność operacji" chyba raczej chodzi o skutek (Ac), a nie o sam pomyślny przebieg...( pacjent nie przeżył, ale na szczęście operacja się udała... Razz

)

Dalsze miejsca w polu Ab zajmują internacjonalizmy : koniunktura, szansa, okazja.

W polach Ab i Ac występuje również czeskie "štěstí" :

Pokoušet se nečo se střídavým štěstím. Starać się o coś ze zmiennym szczęściem. (Ab)

obok :

Udělala štěstí. Zrobiła dobrą partię w małżeństwie (Ac)

W polu Ab spotkać też można wyraz "štěstěna" ( Honí za štěstěnou. Goni za szczęściem ) oraz "fortuna" - obydwa książkowe.
W tym samym fragmencie pola mieści się "zdar" : Nazdar - "powodzenia" ( obecnie występuje też jako rodzaj pozdrowienia o zatartym znaczeniu)
"Zdařilý, zdařný" to - pomyślny, udany. Wyrazem bliskoznacznym do niego jest "úspěch". Oba wyrazy wyrażają także rezultaty, np :

pracovní úspěchy - pomyślne wyniki pracy

i przechodzą tym sam do pola Ac.

W polu Ab obok pożyczek typu : prosperita, šanse / šance, okaze; występuje też "příležitost, mająca poza tym znaczenie ogólne "okoliczność".

Omawiane pojęcia w języku rosyjskim wyraża "счастье":

Счастье велико, да ума мало. Więcej szczęścia niż rozumu. (Ab)
Счастье в нас, а не вокруг нас. Szczęście w nas, a nie wokół nas. (Ac)
Hm...ostatnie zdanie graniczy z polem B : gdyby nie dalszy kontekst, można by je rozumieć jako "przyjemne uczucie".
Zaliczyć tu można też słowa :

- удача - powodzenie, udanie się, szczęśliwy traf, los szczęścia

Ему во всем удача. Powodzi mu się ze wszystkim. (Ab)
большая удача - wspaniały sukces (Ac)

- успех - sukces, zdobycz, osiągnięcie, powodzenie, postępy

добиться успеха - osiągnąć sukces (Ac)

- благополучие - pomyślność, dostatek, dobrobyt

- случай (zwykle удобный случай) - dobra okazja, szczęśliwe zrządzenie losu, sposobność (dobra okazja)

Peryferyjny w stosunku do obszaru słowiańskiego górnołużycki zachował nie istniejący gdzie indziej w tym znaczeniu wyraz "zbožo" :

Jomu k zbožu njendźe. Szczęście mu nie dopisuje. (Ab)
Nie ma natomiast przykładów ze "zbožo" w polu Ac. Występuje tu tylko bliskoznaczny wyraz "dobroměće / derjeměće" - powodzenie.
W znaczeniu "okazja" występuje přiležnosć / přiležitosć.

Tak przedstawiałby się przegląd form z pola A Razz

bandziol20

Wreszcie można się przyjrzeć rozbudowanemu polu B...

"Uczucie przyjemne" wyrażane jest we wszystkich językach przez bardzo dużo wyrazów, których znaczenia różnią się nie tylko polami, ale także intensywnością.
Bardzo trudno jest zbadać stopień tej intensywności, zwłaszcza, że w poszczególnych użyciach nawet tego samego wyrazu jego intensywność może być różna, np. po czesku :
zachvět se slastí - słaniać się, omdlewać z rozkoszy
jízda nebyla žádná slast - jazda nie była żadną przyjemnością ( drugie użycie, co prawda może być traktowane jako ironia )

Biorąc z grubsza pod uwagę intensywność odczuwania, wszystkie uczucia "okołoszczęściowe" odwiedzające pole B można podzielić na :
a) wyrażające mniejszą intensywność niż "szczęście"
b) wyrażające większą intensywność niż "szczęście"
c) wyrażające tę samą intensywność jak "szczęście"

Do pola Ba należą np. pol. zadowolenie, przyjemność, satysfakcja, radość, wesele, uciecha ( w przypadku ostatnich trzech istnieje pewna tendencja do uzewnętrzniania, żeby nie powiedzieć : ekshibicjonizmu uczuciowego).
W języku czeskim to : uspokojení, spokojenost, příjemnost, líbost, satisfakce, zadostiučinění, radost, veselí, potěcha itd.
Znaczenia czeskie nie zawsze pokrywają się z polskimi. Podam tylko jeden przykład :

S zadostiučinění podíval se na synovo vysvedčení zralostí. Z zadowoleniem popatrzył na świadectwo maturalne syna.

Z wyrazów górnołużyckich wymienić można "spokojnosć" - zadowolenie; podobnie jak cz. uspokojení, spokojenost, należy ten wyraz do kalki z niem. Zufriedenheit. Poza tym należy tu radosć, zradowanje, wjeselo.
Jeśli chodzi o "umiarkowane" uczucie przyjemności w językach bułgarskim i rosyjskim wyrażają wyrazy pokrewne z polskim "zadowolenie".
Są to : bułg. удовлетвореност /удовлетворение , задовольство, ros. довольство, удовлетворение / удовлетвореность, удовольство - satysfakcja;
Poza tym bułg. радост, отрада, приятност, ros. радость, веселье, приятность.
Czeskie příjemnost (stcz. příjemno), líbost, bułg. приятност, ros. приятность - eksponują na pierwszym miejscu konkretną własność bodźca odpowiadającego za przyjemne uczucie;
Polska "przyjemność" oderwała się od znaczenia podstawy, wyrażając przede wszystkim przyjemne uczucie.

Uczucie przyjemności silniejsze od uczucia szczęścia (pole Bb) określają wyrazy we wszystkich językach podobne znaczeniowo : pol. upojenie, ekstaza, euforia, cz. opojení, extaze ( euforie - to termin medyczny : "dobre samopoczucie chorego"), głuż. wutorhnjenje ducha, bułg. опоение, ros. упоение.
Znaczenie większości tych przykładów wyraża w sobie "przyćmienie zmysłów"; w polskim dawniej taki podtekst zawierał w sobie wyraz "zachwyt".
Ekstaza - może określać przeżycia duchowe, mistyczne, pozostałe wyrazy - raczej uczucia o podłożu czysto fizjologicznym.

Jeżeli chodzi o znaczenie "szczęścia" w polu Bc, to w omawianych językach towarzyszą mu różnych odcieniach znaczeń, często wyrazy te mają swoje drugie dno.
Polskie szczęście i rozkosz odnoszą się zarówno do sfery fizycznej jak i duchowej, np. :
wyrażenie : płakać ze szczęścia ( przy czym to szczęście rzecz jasna może być różnego pochodzenia)
Opanowało go uczucie rozkoszy. ( raczej fizyczne )
Rozkosze łamania głowy. ( przyjemność intelektualna)

Szczęśliwość należy raczej do szczęścia duchowego ( szczęśliwość wieczna), błogość bardziej koresponduje ze szczęściem fizycznym, np. :
Rozlało mu się po ciele uczucie błogości, por. też błogi uśmiech.

Czeskie "štěstí" (býť na vrcholu štěstí - być u szczytu szczęścia) i rozkoš nie mają w ogóle ograniczeń podobnych chociażby jak w polskim.
Polskiej "błogości" odpowiada czeska "blahost" :
Srdce mu blahostí poskočilo. Serce mu zabiło z rozkoszy.

Z kolei takie wyrazy jak "slast, šťastlivost ( šťastlivost lásky - szczęśliwość miłości ), blaho ( duševní blaho - szczęście duszy )" oddają wrażenia psychiczne,
"blaženost" odnosi się wręcz do mistyki oznaczając m. in. "zbawienie"; "blaženec" - to człowiek zbawiony, mieszkaniec nieba;

Głuż. "zbóžnosć" - wyraz pochodny od zbožo - oznacza przede wszystkim szczęście duchowe; ten szczególny wydźwięk potęgują wyrazy pokrewne takie jak :
zbóžnić - błogosławić
Zbóžnik - Zbawiciel

Przyjemność fizyczną wyraża lubosć.

W języku bułgarskim na polu Bc znaleźć można :
- щастие : Той се просъльзи од щастие. On rozpłakał się ze szczęścia ( Bc albo Ac)
- блаженоство, благо (обштествено благо - szczęście, dobro ogółu, także Bc albo Ac )
i skłaniające się ku znaczeniu "przyjemność fizyczna" :
- сладост ( rozkosz lub słodycz ), наслада, наслаждение, нега ( Овладя го сладка нега - Zawładnęła nim błoga rozkosz ). Pokrewny z благо przymiotnik благ - szczęśliwy, gwar. słodki, smaczny; podobnie блажен - niepostny, mięsny, tłusty ( wtórna różnica w akcencie); dla wyrażenia uczuć wyższych język bułgarski często dodaje do wymienionych wyżej wyrazów rozmaite określenia.

Хубава музика ми доставя висша наслада. Piękna muzyka dostarcza mi rozkoszy wyższego rzędu.

Pole rosyjskie pod względem słownictwa jest podobne bliskie bułgarskiemu. Np. ros. счастье wyraża Bc (lub Ac) w użyciach typu :

Счастье жить в стране социализма. Szczęściem jest żyć w kraju socjalistycznym. Razz

блаженство - bardziej intensywną przyjemność : Быть на верху блаженства. Być u szczytu szczęścia, rozkoszy ( choć nie tak jak przy упоение).
Wyraz ten opisuje również uczucie wyższe, np. :

Вадиму снилось наяву давно желаное блаженство - свобода. Wadimowi śniło się na jawie od dawna upragnione szczęście - wolność.
Przymiotnik podstawowy блажен, блаженный - może wyrażać uczucie błogości, fizycznego zadowolenia, np. :
блаженная улыбка - błogi uśmiech,
ale też zadowolenie, szczęśliwość duchową :

Я был не только весел и доволен, я был счастлив, блажен, я был добр. Byłem nie tylko wesoły i zadowolony, byłem szczęśliwy, byłem dobry. ( stopniowanie uczuć)

Takie z kolei znaczenie daje przesłankę do przejścia w pole pt. "święty", np. Блаженный Василий - Święty Wasyl.
Natomiast ironiczne nastawienie do tej ostatniej zmiany semantycznej stało się kanwą do odgałęzienia o wymowie "nawiedzony", "narwany, głupkowaty" :

На меня перестали смотреть как на блаженного и чудака. Przestali patrzeć na mnie jak na nawiedzonego i dziwaka.

Наслаждение i wyrazy pokrewne częściej niż w bułgarskim mogą określać przyjemność psychiczną wywołaną wrażeniami słuchowymi lub wzrokowymi :

слушать с наслаждением - słuchać z rozkoszą
насладить взор - nacieszyć oczy

Razz