Conlanger

pittmirg

Ma ktoś jakieś dobre źródła nt. formacji aorystu i imperfektu w prasłowiańskim (a także w powstałych z niego językach)?

Szczególnie mnie interesuje formacja tematu aorystu (ew. alternacje samogłoskowe, spółgłoskowe).

Tutaj:

[link widoczny dla zalogowanych]

napisali:

bandziol20

Jeśli chodzi o górnołużycki to w czasie przeszłym (preteritum) mają Ordnung:
a) formy aorystu tworzone są - od czasowników dokonanych
b) imperfectum tworzone - od czasowników niedokonanych

Za bajzer w bałkańskim kotle nie odpowiadam.

pittmirg

Eh, dzięki. Nie za bardzo widzę co prawda, żeby tu jakaś "root vowel" była "changed", może to się powyrównywało albo co.

bandziol20

bandziol20

Może najlepiej jak je wszystkie wypiszę zaczynając od kluczowego BYĆ.

Najpierw niedokonane.
Do nieregularnych czasowników należą:
a) być - sym, sy, je (lpoj);smój, staj / stej, staj / stej (lpodw), smy, sće, su (lmn)
> běch, běše - można używać też do pluskwamperfektu
> bych, by - uwaga środek żrący (tzn. posiłkowy) : stosować tylko do iteratiwperfektu;

b) móc - móžu, móžeš; móža ( 3os. lmn)
> móžach, móžeše

c) chcyć - chcu, chceš; chcedźa ( 3os. lmn)
> chcych, chcyše

d) dać - (!) dam, daš; dadźa ( 3 os. lmn)
> dach, daše

e) měć - mam, maš; maja ( 3 os. lmn)
> mějach, mějaše

f) směć (śmieć, np. how dare you are ! - jak śmiesz !) - směm, směš; smědźa
> smědźach, smědźaše

g) jěsć - jěm, jěš (lpoj); jěstaj /- tej (lpodw); jěšće, jědźa (lmn)
> jědźach, jědźaše

h) wědźeć - wěm, wěš (lpoj); wěstaj /- tej (lpodw); wěšće, wědźa (lmn)
> wědźach, wědźaše

i) hić (iść) - du, dźeš; du (3os.lmn)
> dźěch, dźěše

j) jěć (jechać) - jědu, jědźeš; jedu (3 os. lmn)
> jědźech, jědźeše

to z tych niedokonanych byłoby wszystko Razz

bandziol20

Teraz preteritum dokonanych czasowników czyli w przypadku górnołużyckiego formy aorystu.

Do nieregularnych czasowników należą:
a) być
> pobych, pobyše

uwaga Razz

pobyć :
1. zażyć, doznać, przeżyć, doświadczyć
2. zatrzymać się (gdzieś); (przest.) zabawić; spędzić (czas)

b) zamóc ( zdołać ) ;
> wumóžach, wumóžeše

uwaga Razz

wumóc - wybawić, uwolnić, rel. zbawić

c) zechcyć
> zechcych, zechcyše

d) podać
> podach, podaše

e) wotměć - urządzić, zorganizować
> wotměch, wotměše

uwaga Razz

wotměć so - odbyć się

f) zjěsć
> zjěch, zjěše

h) powěsć (powiedzieć, poinformować)
> powěch, powěše

i) nańć (przyjść) - nańdu, nańdźeš; nańdu (3 os. lmn)
> nańdźěch, nańdźěše

j) wujěć (wyjechać, wymknąć się, zjechać z drogi)
> wujědźech, wujědźeše

z dokonanych to byłoby wszystko

pittmirg

Najwyraźniej w górnołużyckim niektóre czasowniki mają identyczne formy w 3sg preteritu i w 3sg nieprzeszłego*: přinjese "przyniesie" lub "przyniósł/przyniosła/przyniosło"! Także nawuči itd.

*używam to jako terminu zbiorczego dla "teraźniejszego" niedokonanych i "przyszłego" dokonanych;

bandziol20

bandziol20

Wrzucę inne czasy przeszłe, jakie są w górnołużyckim i jak je tworzyć, ale zastrzegam, że mogą to być tylko wrażenia lokalne odnoszące się do głuż. Razz

bandziol20

No to od najbardziej skomplikowanego

A.Pluskvamperfekt

Formy pluskvamperfektu powstają przez połączenie form czasownika "być" w pretericie oraz imiesłowem na -ł czasu przeszłego od czasownika konkretnego ( tzn. nie-modalnego ) zarówno dokonanego, jak i niedokonanego.
lp. / lpodw. / lmn.
1. běch wuknył, -a, -o / běchmoj wuknyłoj / běchmy wuknyli, - łe
2. běše wuknył, -a, -o / běštej, -taj wuknyłoj / běšće wuknyli, - łe
3. běše wuknył, -a, -o / běštej, -taj wuknyłoj / běchu wuknyli, -łe
-taj - dla męskoosobowych

Pluskvamperfekt wyraża zaistnienie danego działania przed jakimś innym w przeszłości.

Hdyž běše jeje nawoženja preč jěł, wona so na swojeho čorneho konja sydny.
Kiedy jej narzeczony odjechał, wsiadła na swojego czarnego konia.

Niekiedy pluskvamperfekt jest zastępowany przez preteritum.

B. Iteratywny perfekt
Formy iteratywnego perfektu składają się z specjalnych form czasownika "być" i imiesłowów na -ł od czasowników konkretnych dokonanych lub niedokonanych.
lp. / lpodw. / lmn.
1. bych wuknył, -a, -o / bychmoj wuknyłoj / bychmy wuknyli, -łe
2. by wuknył, -a, -o / byštej, -taj wuknyłoj / byšće wuknyli, -łe
3. by wuknył, -a, -o / byštej, -taj wuknyłoj / bychu wuknyli, -łe
-taj - dla męskoosobowych

Iteratywny perfekt wyraża powtarzalność działania w przeszłości. Na przykład :
Hdyž wón z hospodarskich starosćow žanoho wupuća wědźał njeby, wona by jemu radźiła, kak ma dale hić, a wšo by zaso k zbožownemu kóncej dóšło.
Kiedy zdarzało się, że nie znajdował wyjścia z gospodarskich kłopotów, (wtedy) ona mu doradzała, jak ma dalej postępować, i znów wszystko znajdowało swój szczęśliwy finał.

Iteratywny perfekt może być zastępowany przez preteritum albo perfekt, czyli np.:

Hdyž wón z hospodarskich starosćow žanoho wupuća njewědźeše, (...) (preteritum)
ALBO :
(...) kak ma dale hić, a wšo je zaso k zbožownemu kóncej dóšło. (perfekt)

C. Perfekt

Formy perfektu powstają przez połączenie czasownika "być" w czasie teraźniejszym z imiesłowami na -ł czasowników konkretnych dokonanych lub niedokonanych.
Formy z sufiksem -ł/-l tworzone są od podstaw bezokolicznika, np. mjes-ć - mjetł, dźěła-ć - dźěłał; w czasownikach na -e- dochodzi do wymiany : e- występuje przed -l, natomiast a- przed -ł : widźeć - widźał, widźała, widźałoj, ..., widźeli.
lp. / lpodw. / lmn.
1. sym wuknył / smój wuknyłoj / smy wuknyli, -łe
2. sy wuknył, -a, -o / stej (staj) wuknyłoj / sće wuknyli, -łe
3. je wuknył, -a, -o / stej (staj) wuknyłoj / su wuknyli, -łe

Formy liczby mnogiej na -li mogą być używane w różnych konfiguracjach. Formy na -łe sugerują, że odnoszą się do osób płci żeńskiej, zwierząt oraz przedmiotów ( nie męskoosobowych !).
Zwykle perfekt wyraża działanie w przeszłości, które tkwi jeszcze dobrze w pamięci mówiącego. Bardzo często perfekt występuje w dialogach.

Jeżeli chodzi o wzajemne stosunki między perfektem a preteritem, to preteritum odróżnia się tylko tym, że zawsze wyraża działanie albo zjawisko w przeszłości historycznej. Dlatego preteritum może być łatwo zastąpiony przez perfekt ( ale nie na odwrót !)
Przy opisywaniu zdarzeń przeszłych w powieściach, bajkach, opowiadaniach używa się zazwyczaj preteritu.
Różnica w użyciu dobrze widoczna jest np. w takim zdaniu :
Jan Wjela jemu tež dobru nadźiju njeskazy, wjeseleše so z nim, jenož to jedno jemu rjekny : přećelnje witali mje w Kanecach su.
Jan Wjela też mu nie dodał otuchy, cieszył się wraz z nim, jednak to tylko rzekł mu : spotkałem się z gorącym przyjęciem w Kanecach.

Niemniej jednak to perfekt wydaje się czasem bardziej "uniwersalnym", ponieważ :
1. zastępuje praktycznie każdy inny czas przeszły
2. wiąże przeszłość z teraźniejszością np. w zdaniu : Zwotkel da sy přišoł ? Skądżeś przyszedł ? (= Skąd przychodzisz ?)
3. wyraża okoliczność, która spełni się w przyszłości np. : Potom budźe zrudny, hdyž je přěhrał. Potem będzie smutny, gdy przegra.
w tym ostatnim przypadku perfekt można powiedzieć konkuruje z czasem teraźniejszym oraz przyszłym Wink